Сөйлеу тілінің түрлері
Рысбаева Алия Кудайбергеновна
Сөйлеу тілінің 2 түрі бар: сыртқы және ішкі сөйлеу тілі. Сыртқы сөйлеу тілі өз ішінде 2-ге бөлінеді: ауызша және жазбаша сөйлеу тілі.Ауызша сөйлеу тілі диалогты және монологты болып бөлінеді.
Ішкі сөйлеу тілі- бұл ой тілі.Бұл тіл тек өзі- өзімен сөйлесу үшін керек.Бұл тіл тек өзімізге ғана түсінікті тіл. Ол үзілді кесілді болып айтылса да ол өзімізге ғана түсінікті.Ішкі сөйлеудің қалай құралғанын біз өз-өзімізге бақылау жасай аламыз. Ал оқушылардың ішкі дүниесіне еніп, ішкі тілін нықтау өте қиын.Тілдік тапсырмаларды шешу үшін ішкі сөйлеу тлінде қолдану креек. Ол үшін оқушыларға сабақ үстінде өздерінің ішкі сөйлеу тілі бойынша әңгіме айтуға байындату керек.Баларға өз ойларындане бар сол арқылы әңгімелеп беруін сұрайды. Дәл осы кезде балардың ішкі сөйлеу тілдері анықталып, айқын бола түседі.
Тіл – ойды дамытушы құрал.Ой тілдік материалсыз айтарлықтай жақсы дами алмайды. Тіл ойды басқарып отырады. Баланың сөйлеу тілі жақсы дамыса, ойыда соншалықты жақсы дамиды. Сондықтанда сөйлеу тіліне байланысты. Психолог Н.И.Жинкин былай деп жазған: « Тіл- бұл интелліктіні дамытушы амал.Тіл қаншалықты тез меңгерілсе, соншалықты жеңіл түрде білімді меңгереді. Тілдік байлық ойдың дамуына әсерін тигізеді. Ең негізгісі оқушылар жаңа сөздерді меңгергенде ол ойда жинақталып қала береді. Бұл ой мен тілді қамтамсыз етеді.
Жаңа сөздер мен мағыналарды меңгеру.
Ғылымыныңдамуыменбіргемәденеитте де техника да дамуда. Соныменбіргежаңасөздердедамыпкөбеюде .Сөздердіңбаяуыбұлбүкілқоғамның, соныменбіргежекеадамныңдамуынаәсерінтигізеді. Сондықтандамектептесөздіктерменжұмысүлкенмәселеболыпсаналады.
Сөздік қорын дамытуға 4 бағыткіреді.Бріншіден, сөздікқорындамыту.Оқушыларалғашындабілмегентанысмессөздер, екіншіденсөздіктердіанықтау,таныссөздерін терең түсіндіру. Олсөздердіңайырмашылықтарын ,олсөздерге антоним сөздердіпайдалану.Үшіншіден, сөздіктердібелсендіру, әрбіроқушыныңтілдеріндегі сөздерді кеңейту.Бұд сөздерді сөйлемдерде, басқа сөздермен, басқа мәтіндерде қосыппайдалану.Төртіншіден, әдебиемессөздіоқушыларқолданданғандаәсіріесебастауышсыныпоқушыларықателержібереді.Әлбетте 4 бағытбір-біріментығызбайланысты.Оқушыларайтарлықтайжеткіліктісөздікқорлардыжинау үшін күніне 4-6 жаңасөздердімеңгерукерек.
Интеллектуалдыдамудағыжәнетілдіккомпоннетегітілдіңдамудағыбұзылыстыңқұрлымдардыңзерттеубұрынғыдайкүрделімәсележеткіліктізерттелмеген.Бұлмәселенітереңтүсінуүшінтіліндекемшілігі бар акыл- ойыарттақалғанбалалар мен тіліндекүрделікемшілігі бар балалардың арқасындатүсінеаламыз.Мұныменбіргеміндеттітүрдетеориялық компенсация қатарынталдауданөткізукерек, ойментілдіңбайланыстылығы, біріншілікжәнеекіншілікбұзылыстары мен тілдікпроцестердіңқұрлымыныңдеңгейіжайлыілукерек.
Ой мен сөйлеу тілінің байланыстылығы.
Қазіргі жаңа замандағы психология мен психолингвистика тіладамныңақыл-ойынқұрайтынорганикаретіндеқарастырылады.Тілдікикемдікбұл қарым қатынастағы жәнетанымдағыжүйелікережелердімеңгереді.Алғашқыда бала бұлережелердітүсінбейді, бірақсолережелердібалаларбіліетіндейөздерінұстайды.Тілдікқабілеттілікөзішінебілгірлік пен дағдыларынжәнеісәрекетсхемасы мен сәйкескелуікерек ( А. Валлон, Л.С. Выготский,Ж.Пиажет.б. ) тілдіңтуындауыбелгілібіркогнитивтікбазаданегізінқалады.Балалардатілшықаннанкейінойлауғаүлкенәсерінтиігзеді, олбаланыңтілдік жүйесінің қалыптасуына да әсерінтигізеді.Балалардыңтілдімеңгеруіересектерментығызбайланыстылығыныңарқасындатексереді.
Ақыл- ойындаауытқушылығы бар балаларғапсихолингвистикалықэксперименттікзерттеулержасауда интеллект сөйлеутілініңдамуынаөтеүлкенәсерінтигізетінәртүрліаспектедегібалаларды алған:
1.ақыл- ойыкемісбалалардасөйлеукезінделогикалықойдыңбұзылыстары байқалады, күрделі мағыналықойдыңжоқтығынемесеәлсіздігібайқалады.
- Интеллектісітөменоқушыларертегініоқукезіндекейіпкерлердішатастырыптүсінеалмайды.
- сөйлеутілінбезендіруқаншалықтықиынболса, соншалықтықиыншылықпенмеңгереді.
- тілдікжаңалықтардысаналыәрі дәлдік түрде көлемдіжәнежылдамдықпенжеткізу.Инттелектісітөменбалаларбұлардыайтаалмайды.Бұлбаланыңимпресивтікжәнеэкспресевтиктілдіренетерісәсерінтигізуімүмкін.
Біріншілікжәнеекеншіліккемшіліктердің байланыстығы.
Л.С. Выготскийдіңайтуыбойыншабіріншікемшілікекіншікемшіліктіңжәнеүшіншікемістіктіңтуындауынаәкеліпсоғады.Ақыл-ойындаауытқышылығы бар балаларда бас миыныңзақымдауыменбіргеекіншіліккемшілікпсихикалық процестердің жоғарғы психикалық функциалардыңбұзылуынаәкеліпсоадыжәнесөйлеутілініңбұзылуындаәсерінтигізбейқоймайды.Ақыл-ойыарттақалғанбалалрғакелесімінездемелерберіледі.
— сөйлеутілініңжүйелеігініңдамымауыжәнеолардыңкомпоненттерінің байланыстылығының жоқтығы
— сөйлеупроцесіндегіинтериоризацияныңбұзылыстары
— информацияныжеткізудегіжылдамдықкөлемдіктің және сапасының жоқтығы
— жоспарлаужәнекогнитивтікфункциаларының сөйлеу тілінің айтарлықтай төмендігі
— сөйлеутіліндегібұзылыстарыоныңәртүрліфункциалардыңбұзылысдеңгейінебайланысты.
Қазіргікездегікемістіктеріңқұрлымынаберілген түсініктемелері.
Зерттеудіңталдауданөткізгеннәтижелеріинттелектісібұзылғанжоғарғысыныпоқушыларындасөздіңмағыналық деңгейі бұзылғаны байқалды. Морфологиялыққұрлымғақарағандаолардасинтаксистікқұрылыманағұрлым бұзылған. Морфологиялықжүйедегіжай, нақтымағыналысөздерді тез меңгереді. Ақыл- ойыкемісоқушыларсөзтудырушүшінқаттықиналады. Сөйлеутіліндегісенсорлықдеңгейкейбірбалалардасақталғанболса, ал кейбіреуіндесақталмаған.
Психолингвистикалықталдаукезіндеэкспериментаторларақыл- ойындакемшілігі бар балалардыңсөйлеутіліерекшеліктерінеқарай 3 типкебөлінеді.
- тип- сөйлеутілібұзылыстары. Бұлбалалардакемістіктерікүрделіемес. Фонематикалықпрцестердің жете дамымауыбайқалады, функциянальдыдислалияжәнежазутіліндегіжеңілбұзылыстары байқалған.
- тип- сөйлеутілініңасқынғантипі. Бұлбалалардаартикуляциялықаппараттарындағыбұзылыс және педогогикалықжағынанбайқаусызданжіберілгенбалаларжатады.
- тип- сөйлеутіліндегікүрделікемістік. Олардың бас миының диффузиялықжағызақымданған, соныменбіргетолықтырушыпатологиялары бар балалар. Бұғанкіретіндер дизартрия, ринолалия, алалияныңкүрделісиндромдарыбайқалған.
Ауызшасөйлеутілі- дыбысшығарусөйлеутілі. Олестуарқылықабылданады, ал дыбыстықоргандардыңіс- әрекетііскеасады.Ауызшасөйлеутілінмеңгерупроцессібаланыңмиынаәсерінтиігзеотырып сөздердің дыбыстықжәнекинезтиялықбейнесіменсөзтіркестері, әртүрліқабылдауларарқылытікелейқарым- өатынастыорнатады. Сөйлеутіліоладамныңсанасыныңіс- әрекетініңұйымдастырылғанарнаыйқиынформасынұсынады. Қарым- қатынастыңнегізгітәсілі бола отырып, олекісубъектініңқатысуынұсынадыбіреуішығарады, екіншісіқабылдайды. Баланың сөйлеутілініңеңтиімдісіауызшасөйлеуітіліболыптабылады. Бәрімізгебелгіліболғандайдұрысжетілгенбалағаауызшасөйлеутілінмеңгеруоңай, өйткеніоларнайыоқытусызөзітікелейқарым- қатынасқатүсеалады. Дұрысжетілгенбаланыңсөйлеутілін қою үшін көптеген совет жәнешетелдікғалымдарайналысқан.( Л.С. Выготский, А.Н.Гвоздев, Н.А.Швачкин, Д.Б. Эльконин, А.Н. Соколов,Ж.Пиаже)Интеллектісібұзылғанбалалрдыңауызшасөйлеутілінқалыптастырубаяужәнесөйлеутілін өзінше фонетикалық қатары меңгеруарқылыжүзегеасады, сөздікқұрамынмеңгеру мен сөйлемдіқұрукезіндегідиалогтықжәнемонологтықсөйлеутіліарқылықалыптасты.
Диалогтықсөйлеутілініңерекшелігі.
Диалогтықсөйлеутілі- бұлауызшақарым- қатынасбұғанекіадамныңбіріне – бірібелгілібірмазмұндысөздерарқылытілдесу.
Диалогтықсөйлеутілінбір-бірінеықпалету, олсөйлеуарқылыекінемесебірнешеадамдардыңкөбінесебіржағдайдаболғандардыңсөйлеутіліболыпсаналады.
Диалог психолиялық тұрғыдан қарағанда сөйлеу тілініңқарапайымтүріболыпсаналады. Олсөйлеушіденайтатынойнбайланыстырыпқұруын аз мөлшердеталапетеді.
Л.С. Выготский жазғанауызшасөйлеутілініңжағдайыәрбірминуттатілдіңбұрмалауынажаңатүрткіретіндесөздердіңдиалогтықжағдайыболыптабылады.
Диаологтықсөйлеутілініңинтеллектісібұзылғанбалалардақалыптастыру мәселесі көп жағдайда маңыздысұрақтардың синоним ретіндеоқытушыментәрбиелуіментығызайланысты. Диалог ақыл-ойыкемісбалалардакейбіржағдайдағанатуындайды. Мұндайбалаларкейбіркездеғанақоршаған орта туралысұраныс. Олардаересектергесұраққойып, оларменәңгімелесу аз жағдайдакездеседі.
Диалогтықсөйлеутілініңбірқиындығыоләрбірсөйлеушініңсөйлеупозициясынантыңдаупозияциясынаауысыпотыруыныңбірбірінебайланысында.Соныменқатар диалог мынаныталапетеді: әрбір диалогқа қатысушы өзімен қарым- қатынасқатүсіпотырғанкөршісіменайтылатынмәселесініңмазмұнасәйкескелуікерек.
Яғни, оқушыәркездекөршісініңойынбақылайотырыпөзініңсөйлеутілінсұрақтарарқылыбайланыстыру. Бұлмәселеинттеллектісібұзылғанбалаларғақиын соғады. Олардың көбісінде бақылау қабілетібұзылған, мұндабалаларбір- біріменәңгіселесугекелгендеқиынбейімделеді.
Көмекшімектептееңмаңыздымәселесіқатысушылардыжаңабірнәрсенібілугетәрбиелеу. Соныменқатарбаларғадұрыс сұрақ қоюға үйрету, оның сұрағысөйлеушігетүсініктіболыпжауапбереалатындай болу керек.Сұрақ қоюын қалыптастыру үшін әртүрлітәсілдерқолдануғаболады. Мысалы:қызықты мәтінді, әңгіме айтқызу. Осындай процесс оқушылардыәріқарайсұрақтыңтуындауынаәкеліпсоқтырады, яғни оқушыларды дұрыссұраққоябілугеүйрету.
Көмекшімекиепоқушыларыарсындакөпсөйлейтінбалаларкездеседі, бірақолардыңсөздеріде боссөздер көп;яғни, мағынасыз, қызықсыөболыпкеледіүКөпжағдайдаолардың айтқандары қойылғансұрақтарғабайланыстыемес,мұндайбалалар тез жеңілтүрдебіройданауысыпкөпжағдайдатақрыптанауыпкетеді
Монологтықсөйлеутілініңерекшеліктері.
Монологтықсөйлеутілініңдиалогтысөйлеутілінеерекшелігіолайтылыпжатқанжағдайғабайланыстыемес, бұлбірөзіншеқиынсөйлеутіліболыптабылады. Интеллектісібұзылғанбалалардың осы жағдайғабайланыстықиындықтаболады, толығыменсұрақтарғажауапбереалмайды, жеткіліктітүрдесөздердібайланыстырыпқұруықиын, келесіойғаауысып кете алмайды.Монологтық сөйлеу тілін дамыту тек қана бір нәрсені айтып беру жоспарында ғана емес, сонымен қатар сөйлеушінің сөйлеу тілін қабылдап, тыңдай білу мен айтылған ойға жүйелі түрде қарау.
Сонымен қазақ тілі сабағында оқыту, жазу, оқу грамматикасы,тіл дамыту, сөздік қорын молайту сияқты мәселелер бір- бірімен жүргізіледі деп санайды. Неігзгіміндет- оқушылардың сөз қорын молайтып, тілдерін дамыту. Баланың танымын, ойын, тілін дамытып қатысымдық әрекетін жүйелі де нәтижелі жүргізу үшін алдымен сөз бен ойдың мағынасы игертіледі. Сонымен бірге ол сөздерді бір- бірімен байланыстарып сөйлем құрастыруға жаттығады. Соның негізінде ауызша және жазбаша сөйлеу әрекеті, икемділіктері мен дағыдалары қалыптастырылады. Соның нәтижесінде сөз қорын дамытып, өз ойын белгілі жағдайда жеткізуіне мүмкіндік туады.
