Қазақтың ұлттық бас киімдерінің семиотикасы

Алшынова А.Б., мәдени антропология мамандығы, 1 курс магистранты, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті

 

Ғылыми жетекші: дінтану және мәдениеттану кафедрасының  филос.ғ.к., аға оқытушы Аликбаева М.Б.

 

Аңдатпа: Қазақстан өзінің бай тарихы мен мәдени әртүрлілігімен мәдени артефактілерді зерттеушілер үшін бірегей зерттеу алаңы болып табылады. Осындай жәдігерлердің бірі – қазақтың дәстүрлі киімінің маңызды элементі ғана емес, сонымен қатар терең мәдени-символдық мәні бар ұлттық бас киімдер. Бұл мақалада қазақтың ұлттық бас киімдерінің семиотикасы мен олардың мәдени контексттегі рөлін қарастырамыз.

Кілт сөздер: Қазақтың ұлттық бас киімдері, Семиотика, Мәдени рәміздер, Символизм, Әлеуметтік-мәдени маңызы

 

 

Орталық Азиядағы кең байтақ және мәдени жағынан алуан түрлі ел Қазақстан ұлттың тарихи жолын айғақтайтын дәстүрлердің, әдет-ғұрыптардың және рәміздердің бай гобеленімен безендірілген. Бұл мәдени мозаиканың негізінде ұлттық бас киімдер жатыр, олардың әрқайсысы тірі өнердің бір бөлігі және терең символизмнің қоймасы. Бұл зерттеу қазақтың ұлттық бас киімдерінің семиотикасын зерттеуге кірісіп, сол баурап алатын тұлғалық белгілерге тоқылған түстердің, өрнектердің және материалдардың күрделі тілін ашуға бағытталған.

Қазақтың ұлттық бас киімдерінің семиотикасын түсіну көптеген себептерге байланысты өте маңызды. Ең алдымен, бұл бас киімдер жай аксессуарлар емес, мәдени мұраның ыдыстары болып табылады, олардың әрқайсысында өткен және бүгінгі күннің қайталанбас баяны бар. Бұл бас киімдердің символдық тілін ашу қазақ мәдениеті мен ұрпақтар бойы сақталып келе жатқан құндылықтарды тереңірек бағалауға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, жаһандық байланыс пен мәдени алмасу дәуірінде бұл рәміздерді сақтау және құжаттау Қазақстанның бай мәдени бірегейлігін сақтау үшін өте маңызды. Қазақтың ұлттық бас киімдерінің семиотикасы ұлттың жан дүниесіне үңіліп, оның құндылықтарына, наным-сеніміне, салт-дәстүріне сәуле түсіреді [1, б.45].

Алдыңғы зерттеулер. Қазақтың ұлттық бас киімдері тақырыбы толығымен зерттелмеген. Алдыңғы зерттеулер бұл бас киімдердің тарихи эволюциясынан бастап, оларды жасау кезінде қолданылған материалдар мен техникаға дейінгі кейбір аспектілеріне жарық берді. Дегенмен, бұл мәдени жәдігерлердің семиотикасын түсінуімізде айтарлықтай алшақтық бар. Бұрынғы зерттеулер қазақ бас киімдерінің сипаттамалық және тарихи аспектілеріне жиі назар аударғанымен, олар бұл әшекейлердің мән-мағынасы мен символизміне терең үңілген жоқ. Қазақ халқы. Бұл зерттеу осы бас киімдердегі мәдени және символдық тілді ашу арқылы бар білім жиынтығын құруға және кеңейтуге бағытталған. Осылайша, біз қазақ мәдениетін және оның өзгермелі әлемдегі маңыздылығын жан-жақты түсінуге үлес қосамыз деп үміттенеміз.

Біз осы бас киімдердің күрделі дизайнында, материалдарында және түстерінде жасырылған мағыналар мен мәдени белгілерді ашуға тырысамыз. Осы барлау арқылы біз осы мәдени жәдігерлердің қазақ қоғамындағы маңызын тереңірек түсінуді ұсына отырып, олардың көрнекі және символдық тілін декодтауды мақсат етеміз.

Бұл зерттеу ұлттық бас киімдердің семиотикасын зерттеу арқылы қазақ мәдениетінің өзегіне үңілуді көздейді. Біз бұл бас киімдер бейнелейтін мәдени рәміздерді, дәстүрлерді және тарихи әңгімелерді құжаттау және түсіндіруді мақсат етіп отырмыз. Қазақстанның мәдени мұрасын сақтауға үлес қосу. Бұл бас киімдер тек көркем туындылар ғана емес, сонымен қатар тарих пен болмыстың қоймасы болғандықтан, бұл зерттеу олардың болашақ ұрпақ үшін мәдени маңызын сақтауға көмектеседі [2, б.20-25]

Заманауи өзектілігі: Біз қазақтың ұлттық бас киімдерінің мәдени символикасының қазіргі қоғамда қалай сақталып отырғанын көрсетуге ұмтыламыз. Осы арқылы біз осы бас киімнің қазіргі қазақ өміріндегі мәдени мәні мен атқаратын рөлін ашуды мақсат етіп отырмыз.

Мәдени алмасу: Жаһандану және мәдени алмасу дәуірінде біз жаһандық аудитория арасында қазақ мәдениетін тереңірек түсінуге ықпал етуді мақсат етеміз. Бұл бас киімдердің семиотикасын ашу арқылы біз қазақ дәстүрі мен кең дүние арасындағы алшақтықты жоюға болады.

Зерттеуге қосқан үлесі: Бұл зерттеу қазақтың ұлттық бас киімдері туралы бар білімдер жиынтығына үлес қосуды көздейді. Бұрынғы зерттеулер көбінесе олардың тарихи және көркемдік аспектілеріне назар аударғанымен, біз бұл бас киімдерге енгізілген мағыналарға, символизмге және мәдени контексттерге тереңірек үңілуді мақсат етеміз.

Осы мақсаттар мен мақсаттарға жету үшін біз қазақ мәдениетінің байлығы мен тереңдігін осы бірегейлік пен дәстүрдің таңғажайып нышандары арқылы көрсететініне сенеміз.

Бұл зерттеу нысаны – қазақтың ұлттық бас киімдерінің алуан түрлілігі. Бұл қазақ халқының бас киімдерінің әртүрлі түрлерін, соның ішінде «сәукеле», «тақия» және басқа аймақтық нұсқаларды зерттеуді қамтиды. Ол осы бас киімдерді жасау кезінде пайдаланылған материалдарды, түстерді, өрнектерді және дизайнды тексеруді қамтиды. Бұл бас киімдердің физикалық аспектілері мен көркемдік сипаттамалары біздің зерттеуіміздің негізгі нысаны болып табылады.

Бұл зерттеудің тақырыбы, керісінше, қазақтың ұлттық бас киімдерінің киюі, түсіндірілуі және ұлттық киімге кіріктірілген мәдени және әлеуметтік контексттер болып табылады. қазақ халқының. Бұл келесі аспектілерді қамтиды:

Мәдени контекст: Біз бұл бас киімдердің қазақтың мәдени дәстүрлеріне қалай терең енгенін зерттейміз. Біздің тақырыбымыз олардың рәсімдермен, әдет-ғұрыптармен және әртүрлі мәдени тәжірибелермен байланысын түсінуді қамтиды.

Әлеуметтік маңыздылық: Біз осы бас киімдердің әлеуметтік рөлдері мен маңыздылығын зерттеуді мақсат етеміз. Бұл олардың киюшінің әлеуметтік мәртебесін, жынысын немесе жасын және қазақ қоғамындағы құндылықтарды қалай білдіретінін қамтиды.

Тарихи эволюция: Біздің зерттеу тақырыбымыз осы бас киімдердің тарихи эволюциясын бақылауды қамтиды. Біз олардың өзгерген әлеуметтік динамика мен мәдени өзгерістерді көрсете отырып, уақыт өте келе қалай дамығанын түсінуге тырысамыз.

Заманауи өзектілігі: Біз бұл бас киімдердің қазіргі қазақ қоғамындағы маңызын қалай сақтайтынын да зерттейміз. Біздің тақырыбымыз олардың бүгінгі әлемде күнделікті өмірдің, мерекелердің және жеке басының бір бөлігі болып қала беретінін зерттеуді қамтиды. [1, б.55-56]

Объектіні (бас киімнің өзін) тақырыппен (олар өмір сүретін мәдени-әлеуметтік контекст) байланыстыра отырып, біз қазақтың ұлттық бас киімдерінің күрделі семиотикасын ашуға және олардың мәдени және әлеуметтік маңыздылығына тұтас көзқарас ұсынуға ұмтыламыз.

Зерттеу гипотезасы:

Гипотеза 1 Қазақтың ұлттық бас киімдеріндегі материалдар мен бояулардың таңдауы белгілі бір мәдени және символдық мағыналармен тығыз байланысты.

2-гипотеза: Қазақтың ұлттық бас киімдерінің қазіргі мәдени және әлеуметтік мәніне тарихи контекст айтарлықтай әсер етеді.

3-гипотеза: Қазақ бас киімдерінің әртүрлі түрлері қазақ мәдениетіндегі алуан түрлілікті көрсететін ерекше символдық хабарлар береді.

4-гипотеза: Қазақтың ұлттық бас киімдерін кию қазақ қауымы ішінде киетін адамның әлеуметтік болмысын құруда және көрсетуде маңызды рөл атқарады.

Зерттеу сұрақтары:

Зерттеу сұрағы: Қазақтың ұлттық бас киімдеріндегі материалдар мен түстерді таңдау мәдени символизмді қалай береді және бұл таңдауларға қандай ерекше мән жатады?

2-зерттеу сұрағы: Тарихи жағдай, соның ішінде қазақ қоғамындағы өзгерістер қазақтың ұлттық бас киімдерінің қазіргі мәдени-әлеуметтік мәніне қалай әсер етті?

3-зерттеу сұрағы: Қазақ бас киімдерінің әр алуан түрлерінің символизмі мен маңызының айырмашылығы неде және бұл айырмашылықтар қазақ мәдениетіндегі әртүрлілікті қалай көрсетеді?

4-зерттеу сұрағы: Қазақтың ұлттық бас киімдерін кию қазақ қоғамдастығы ішінде киетін адамның әлеуметтік болмысын құруға және көрсетуге қалай ықпал етеді және бұл тәжірибенің қоғамдық және жеке салдары қандай? [3, б.64]

Бұл гипотезалар мен зерттеу сұрақтары қазақтың ұлттық бас киімдерінің семиотикасын зерттеуге негіз болып, зерттеу процесіне бағыт-бағдар беріп, осы қызықты мәдени жәдігерлердің жасырын мағыналары мен мәдени мәнін ашуға көмектеседі.

Бұл зерттеу сапалы және сандық деректерді жинау мен талдауды біріктіретін аралас әдістерді қолданады. Әдістеме қазақтың ұлттық бас киімдерінің семиотикасы туралы олардың мәдени және әлеуметтік жағдайларын ескере отырып, жан-жақты түсінік беруге арналған.

Мәліметтерді жинау әдістері:

Көрнекі талдау: Қазақтың ұлттық бас киімдерін материалдарға, түстерге, өрнектерге және оюларға назар аудара отырып, егжей-тегжейлі тексеру және көрнекі талдау. Бұл фотосуреттер мен құжаттамалармен толықтырылады.

Сұхбат: Осы бас киімдерді киетін немесе мәдени байланысы бар қазақ тұлғаларымен құрылымдық сұхбат. Бұл сұхбаттар бас киімдерге қатысты мәдени және әлеуметтік мағыналар туралы түсінік береді.

Сауалнамалар: Сауалнама сауалнамасы әртүрлі жас топтары мен аймақтардағы респонденттердің әртүрлі тобына таратылады. Сауалнама барысында олардың қазақтың ұлттық бас киімдері туралы түсінігі, білімі мен түсінігі сұралады.

Мұрағаттық зерттеулер Қазақтың бас киімдеріне қатысты тарихи жазбалар, фотосуреттер мен әдебиеттер осы мәдени жәдігерлердің эволюциясының тарихи контекстін қамтамасыз ету үшін зерттеледі. [4, б.78]

Үлгі алу және қатысушылар. Іріктеу стратегиясы әр түрлі жас топтарынан, географиялық аймақтардан және Қазақстандағы мәдени ортадан қатысушылардың кең ауқымын қамтуға бағытталған мақсатты болады. Бұл әртүрлі қатысушылар тобы қазақтың ұлттық бас киімдерінің семиотикасы туралы бай және көп қырлы көзқарасты ұсынады.

Деректерді талдау:

Көрнекі талдау: Көрнекі талдаудың нәтижелері материалдарға, түстерге, үлгілерге және дизайнға негізделген санаттарға бөлінеді. Бұл санаттар қауымдастырылған болады Сұхбат: Сұхбаттан алынған сапалы деректер тақырыптық тұрғыдан талданады, бас киімдердің мәдени-әлеуметтік маңызына және олардың символикасын түсіндіруге назар аударылады.

Сауалнамалар: Сауалнама деректері әртүрлі демографиялық топтар арасындағы жалпы қабылдаулар мен интерпретациялардағы өзгерістерді анықтау үшін статистикалық бағдарламалық қамтамасыз етуді қолдану арқылы сандық талданатын болады.

Этикалық ойлар: этикалық ойлар зерттеу барысында сақталады. Барлық қатысушылардан ақпараттандырылған келісім алынады және олардың анонимділігі қамтамасыз етіледі. Қазақтың ұлттық бас киімдерінің семиотикасын талқылағанда мәдени сезімталдық пен жеке өмірді құрметтеу басты мәселе болмақ. [5, б.27-29]

Тарихы мен мәдениетіне бай Қазақстанның этникалық әртүрлілігінің байлығын көрсететін көптеген бірегей элементтері бар. Осы элементтердің бірі – осы елдің мәдениеті мен салт-дәстүрінде елеулі орын алатын ұлттық бас киімдер. Бұл мақалада қазақтың ұлттық бас киімдерінің семиотикасы мен олардың мәдени нышан ретіндегі маңызын қарастырамыз.

1. Тарихи контекст

Қазақтың ұлттық бас киімдерінің тарихы осы халықтың сонау өткенінен бастау алады. Уақыт өте келе олар күн мен суықтан қорғау ғана емес, сонымен қатар мәдениет пен әлеуметтік мәртебенің мәнерлі элементіне айналды.

2. Пішін және дизайн

Әрбір бас киімнің Қазақстанның әртүрлі аймақтарының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын көрсететін өзіндік пішіні, әшекейлері мен түстері бар. Мысалы, ою-өрнекпен және түрлі-түсті өрнектермен әшекейленген кең жиекті қалпақ қобыз көбінесе оны киген адамның байлығы мен мәртебесін білдіреді.

3. Символизм және семиотика

Қазақтың ұлттық бас киімдері рәміздерге бай, ол киген адамның аймаққа, әлеуметтік жағдайына байланысты өзгеріп отырады. Мысалы, белгілі бір өрнектер мен түстер белгілі бір тайпаға немесе руға мүшелікті, сондай-ақ киімнің қоғамдағы мәртебесі мен рөлін көрсетуі мүмкін.

4. Әлеуметтік-мәдени маңызы

Қазақ қоғамының тұрмыс-тіршілігінің сан алуан саласында, мейлі ол неке қию рәсімі, мереке, дәстүрлі ғұрып немесе күнделікті тұрмыста маңызды рөл атқарады. Олар мәдени мұраның құрамдас бөлігі болып табылады және қазақ халқының мақтанышы мен бірегейлігіне айналды.

5. Қазіргі тенденциялар

Қазіргі заманда қазақтың ұлттық бас киімдері мәдени мұра мен ұлттық болмыстың белгісі ретінде назар аудартуда. Олар сонымен қатар заманауи дизайнерлер мен суретшілер үшін модернизация мен шабыттың нысанына айналды.

Қазақ бас киімді жерге тастаса, бақ таяды, бас кемиді деп ырымдаған. Баршылықты білдіретін қасиетті киім саналған. Киіп жүргенін ешкімге сыйламаған, бермеген. Қазақ ғұрпында жақсылықтың барлығы адамның маңдайына жазылады деген ұғым бар. Сондықтан бас киімді тебуге, лақтыруға, теріс киюге, басып отыруға тыйым салып, төріне ілген.

Ханға арналған бас киім

Қазақта ер адамдар бас киімінің бірнеше түрі болған. Қай түрі болмасын үйде ер адамның бас киімін тек шешесі мен әйелі ғана ұстаған. Бұл ырым үйдегі ер адамның басын қадірлеуден туған. Қазақтың бас киімдерін зерттеумен айналысып жүрген суретші, дизайнер Мүслім Жұмағұлов сақ дәуірінен бас киім киелі саналған дейді. Қазақта бас киімнің түрі көп болған. Ер адамдар да, әйелдер де жасына лайық бөлекше киетін. Бас киіміне қарап хан ба, қара ма ажыратады. Мысалы, мұрақты тек арнайы мерекелерде бөріктің үстінен тек хандар киген. Өйткені мұрақ – тек хан-сұлтандарға, ел билеуші лауазымды тұлғаларға арнап тігілетін бас киім. Мұраққа қарап халық оның мансабын, дәрежесін анықтайтын болған.Қазақ оны орналасқан аймағына қарай айыр қалпақ, сәукеле қалпақ деп те атаған. Екі жағы қошқар мүйізденіп келетін, оюлармен әсемделіп, алтын және күміс түстес жіптермен зерленіп тігіледі. Пайдаланылған жіп түрлеріне қарай мұрақтың ою-өрнегі алыстан-ақ жылтырап көрінетін болған. Мұрақты шошақ қалпақтың сыртынан киген. Оны әр түрлі салтанатты жиындарда, ас пен тойларда және ғұрыптық шараларда киген. Ел аузында бас киімге қатысты «Хандар киер мұрақты, қараша киер құрақты» деген мақал-мәтелдер сақталған, – дейді Мүслім Жұмағұлов.

Құлақшынды басында шамандар киген

Ал төбесі сәл ғана шошайып тігілген құлақшынды сақ дәуірінде дінтанушылар мен шамандар киген.

Өйткені шошайып тігілген құлақшынның төбесі шаманды басқа адамға қарағанда тәңірге бір қадам жақындатады деген түсінік болған. Басқа кигенде ол құлақ үстінде қалқайып тұрғандықтан құлақшын деп атап кеткен.

Батырлар бұрымды болған

– Жалпы сақ дәуірінен бастап ер адамдар да бұрым өрген. Бұрым қою XVIII ғасырға дейін жалғасты. Соғыста жекпе-жекке шыққан батыр қарсыласының басынан гөрі бұрымын кесіп алса, үлкен абыройға бөленген.

Оқи отырыңыз: Қазақ бренді

Жеңімпаз кесілген бұрымды найзаның басына іліп жүрген. Найза ұшындағы бұрымға қарап, қанша батырмен күрескенін байқайтын болған. Алайда қазір найза ұшындағы шашты көп адамдар аттың қылы деп ойлайды, – дейді Мүслім Жұмағұлов.

Тымақтың бірнеше түрі болған

– Үкілі тымақты көбіне бақсылар киетін болса, үкілі қалпақ, үкілі тақия, үкілі бөрік – нәрестенің, жас балалардың атрибуты. Тіпті тымақ ешкі, қой терісінен де жасалған.

Мысалы, оңтүстікте өңірлерде күн қатты суыта қоймайтындықтан аса қалың қылып тіікпеген. Күзен, қарсақ терісінен бас киімдер киген. Солтүстік өңірлерде қозы, ешкі терісінен тіккен. Ал шығыс пен батыс жақтың қазақтарында тымақ жауырынды жауып тұратындай мол тігілген.

Әсіресе, найман мен керей руларының тымақтары ерекше. Олар тымақтың төбесін қызыл матамен көмкерген. Ал тапшылық кездің өзінде найман-керейлердің көрші отырған башқұрттардан мата алып, тымақты әсемдеп тігуі бірден көзге түсетін болған.

Қазақтар бас киімді үйдің құты мен берекесі, басқа қонған бақтың «тұрағы» деп есептеген. Сондықтан оған қатысты ырым-тыйымдар құт пен берекені сақтауға, баянды етуге бағытталады. Сол үшін де қазақ ұғымында: бас киімді тарту етпеу, ауыстырып кимеу, бас киімді қабаттамау сияқты сенімдер бар.

Бас киімге қауырсын тағу барлық халықтарда мифтік наным бойынша жердегі адамның рухтық болмысының аспан әлемімен байланысты екендігін білдіреді. Сондықтан сыйлыққа тек жаңа бас киім сыйлаған, – дейді зерттеуші.

Шала туған баланы тымаққа салып өсірген

Сондай-ақ жас нәресте үшін, әдетте айы-күні жетпей дүниеге келген бала үшін тымақтың да алар орны орасан. Ал тымақтың өзі ел арасында қасиетті саналады. «Шала туып, тымаққа салып өсірген екен» деген сөз бар. Халықта айы-күні жетпей шала туған баланы тымаққа салып, керегеге іліп қоятын дәстүр бар.

Себебі шала туған сәби ия ұстауға, ия бесікке салуға келмейді. Ал тымақ жылы, әрі бөлеуге, ұстауға ыңғайлы. Шала туған баланың неше күні кем болса, сонша күн керегенің әр басына ілініп қойылатындықтан, күн кереге басы арқылы есесптеледі.

Мысалы, қырық күні кем болса, керегенің қырқыншы басына ілінген тымақтан баланы алып, жаңа туған балаға жасалатын рәсімді жасайды. Егер бала қыста туса, үй қабырғасына бірнеше шеге қағылып, соған тымақ ілінеді. Бұл да – тымақтың қадірі мен қасиетін бейнелейтін көріністердің бірі деп түсінген.

«Тымақ ұру» дәстүрі де бар

Сондай-ақ «Тымақ ұру» немесе «Тымақ тастап, кешірім сұрау» – дау-жанжал кезінде қолданылатын дәстүр. Кінәлілер арызданушылардың алдына барып, кешірім сұрайтын болған. Ол – бітімге шақырудың ең үлкен көрінісі.

Қызды алып қашу үрдісінде де «аяққа жығыла» барған кездейсоқ құдалар да бас киімін жерге, қыз жағының алдына тастайтындығы тағы бар.

Ер адамның бас киімінің ең көп тараған түрі – бөрік. Ол төрт үшкілден, төрт қырлы күмбез іспетті пішіліп, арасына жүн салып астарланып, барқытпен, шұғамен, күдерімен тысталған. Бөріктің ішінен тақия киген. Абай атамыз:

– Күлпара басымда, пұшпақ тымақ,

Ішкі бауын өткізген тесік құлақ.

Тобылғыдан кесіп ап, жіппен қадап,

Артын бірге қыстырған бар құрысқақ, – деген екен.

Бөрік – ұлттық бас киім ішіндегі ең әдемісі саналған. Бөрікті қазақ жылдың қоңыр салқын, аумалы-төкпелі кезеңдері – көктем мен күзде киген. Өйткені ол киіп жүруге әрі жылы, әрі жеңіл. Бөрік үшін міндетті түрде қымбат тері қажет. Қазақта бөріктің атауларын қандай аң терісінен тігілгеніне қарай атау дәстүрі бар. «Сусар бөрік», «Құндыз бөрік», «Кәмшат бөрік» деген атаулар содан қалған.

Бөрік – көне сөз, «бөрі» – қасқыр деген сөзден шыққан. Қасқыр –түрік тайпаларының ежелгі тотемі. Пішіні бойынша бөрік конус тәріздес биік, үстіңгі жағымен дөңгелек болып немесе үстіңгі жағы кескіленіп сүйірленген болып келеді. Әрқашанда кәмшат, бұлғын, елтірі және т.б. аң терісімен жиектеп тігілген.

Сондай-ақ алтын, күміспен апталған, құндыз, кәмшат, бұлғынның терісімен жиектеп тігілген ежелгі қымбат қалпақтар, қара-құба және қызыл түлкінің терісінен жасалған қысқы тымақтар әлі де бар.

Бөрік тәріздес бас киімді қыздар да киген. Бірақ қыздардың бөрігі алқамен, үкі, көкқұтан немесе тауыстың қауырсынымен әшекейленген. Қазақтар осындай бас киімді «кәмшат бөрік» деп атайды.

Қалпақ

Ерлердің кейбір бас киімдерін киізден жасаған. Олардың ішінде ең көне және де дәстүрлісі – «қалпақ». Шошақ төбелі киізден жасалған бас киім алғаш рет Пазырық қорғанында табылыпты. Ал киізден жасалған қола қаңылтыры бар шошақ бөрік Николаев облысының қорғанынан шыққан.

Қазақта қалпақтың екі түрі бар. Ақ қалпақ және айыр қалпақ деп аталады. Ақ қалпақтың айналасы тұтас дөңгеленіп тұрады. Ақ киізден жасалған биік болады. Тігуіне байланысты «ақ қалпақ» деп атаса керек. Мерекелік ақ қалпақтар ақ жібекпен көмкеріліп, күміс оқамен кестеленіп, шет жағын бау тігісімен безендірілген.

Айыр қалпақтың аты айтып тұрғандай, оның етегі екі айыр болып келеді. Соңғы уақытта айыр қалпаққа айрықша мән беріліп жүр. Үстіне қарай бүгілген кең жиекті қалпақ – «айыр қалпақ».

Қалпақ – тек ерлер киетін бас киім ретінде саналады. Ол – киіз бас киімдердің ішіндегі ең көнесі. Қазіргі өндіріс мүмкіндігі молайып, материалдар көбейген заманда оны қалың драптан да тіге береді.

Телпек

Телпек – қалпақтың бір түрі. Телпек – ол сұлтан қалпағы, сол себептен телпекті XIX ғасырдың ортасына дейін тұрмыста қолданыста болған.

Тақия

«Тақия» – барқыт, қамқа немесе оқалы паршадан жасалған жеңіл жазғы бас киім. Ежелгі уақытта олардың шетін құндыз, кәмшат, тиін терісімен жиектеп тігіп, күміс және алтын тоқыма баумен әшекейлеген.

Әйелдердің бас киімдері

Қазақ дәстүрінде ер адамның тері сіңген бас киімін ешкімге сыйға тартпағанмен, әйелдерде ол дәстүр жоқ. Керісінше ізін басып келе жатқан келіндеріне өзінің жолын берсін деп ырымдап, өздері тағып жатады. Алайда қыз бала басына ақ, қара орамал тартпайды. Ақ – жаулықтың, қара – қайғының белгісі.

Қазақта ер болсын, әйел болсын бас киіміне құрметпен қараған. Дүниеге келген қыз балаға тұлым, ал ұл балаға айдар салған. Тәй-тәйләп жүрген кезден бастап, көз тимесін деп маржандап әшекейленген тақия кигізген. Бес жасынан бастап шашын өріп, шолпы таққан. Осылайша үкілі тақия, бойжеткен соң кәмшәт бөрік киген дейді энограф Құралай Сәрсембина.

– Күйеуге тиетін кезде дәстүр бойынша қызға сәукелені, басқа да киімдерін әкесінің үйінде ұзатылар сәтте жеңгелері арнайы келіп оң жақтағы үкілі тақиясының орнына кигізіп, енесінен байғазы алған. Жас келін түскен жерінде бір жылға дейін желек жамылып жүреді. Қазақта сонымен қатар, «шарғы салу» деген салт бар. Ол бойынша ұзатылған қыз өзіне таяу сіңілісіне басына тартатын орамалын «ендігі кезек сенікі, бақытыңды тап» деген ниетпен тарту етеді.

Киелі бас киімдер қатарынан саналатын сәукеле – ертеден келе жатқан қалыңдықтың негізгі атрибуты саналды. Қазақы дәстүрдегі сәукеле кигізу де ерекше салт. Ол бойынша қалыңдыққа сәукеле кигізу рәсіміне барлық құда-құдағилар шақырылып, ақ бата айтылып, жөн-жоралғы жасалып, сәукеле кигізуші «ана» байғазы алған. Жалпы сәукеле ең қымбат бас киім саналған. Тастармен көмкерілген кейбір сәукеленің салмағы жеті келіге дейін тартқан, – дейді этнограф.

Қасаба

Қазақ ұғымында сәукелемен қатар жүретін бас киімдердің бірі – қасаба. Кейінгі уақытқа дейін белгісіз болған қасабаны қазақ халқының дәстүрлі киімдерінің бірі ретінде танытқан этнограф Ө.Жәнібеков. Оның айтуынша, қасаба – көне түркі, қыпшақ бас киімінің негізгі элементтерін бойына сіңірген. Қасабаны тақиядан сәл биіктеу қылып тігеді. Арт жағында әйелдің бұрымын жауып тұратын желегі болған.

Қасаба – «алтын зерлі» деген мағынаны береді. Оның өн бойы түгелдей зерлі жолақпен әдіптеліп, алтын жіптермен кестеленетін болған. Қасабаны келіншек үкісіз, желексіз, сыртына жаулық салып, тойдан кейін де киген. Ол қазақ тіліндегі «қасабалы келіншек», «қасабалы қалыңдық» деген атауды қалыптастырған.

@kaznu.kz