Шетелдегі және Қазақстандағы қарттардың демографиялық ерекшеліктері
Қазақстандағы және шетелдегі қарттықтың әлеуметтік-демографиялық сипаттамаларының ерекшеліктері
Қазіргі таңда әлем халқының қартаюының аруты, халықтың жалпы санындағы егде жастағы адамдардың үлесінің өсуі барлық дерлік елдерде байқалады. Халықтың қартаю процесі ХХІ ғасырдағы ең маңызды әлеуметтік өзгерістердің біріне айналуда. Бұл қоғамның барлық дерлік секторларында көрінеді. Демографиялық қартаю еңбекжәне қаржы нарықтарына, тұрғын үй, көлік және әлеуметтік қорғау сияқты тауарлар мен қызметтерге сұранысқа, сондай-ақ отбасы құрылымына және әртүрлі ұрпақтарға жататын адамдар арасындағы қарым-қатынасқа әсер етеді. Осы факторлардың барлығы қартаюдың әлеуметтік проблема екенін анық көрсетеді. Біз бұл мақалада қартаюдың еліміздегі және шетелдегі ерекшеліктерін анықтап, көрсететін боламыз.
Егде жастағы адамдар даму процесінің қатысушылары ретінде көбірек қарастырылуда, олардың өздеріне және өз қоғамына пайдалы әрекет ету қабілеттері барлық деңгейдегі директивалар мен бағдарламаларды әзірлеу кезінде ескерілуі керек. Алдағы онжылдықтарда көптеген елдерде денсаулық сақтау, зейнетақымен қамсыздандыру және әлеуметтік қорғау саласындағы маңызды міндеттерді шешуі керек.
Әлемде 65 жастан асқан жас тобындағы адамдар саны басқа жас топтарымен салыстырғанда жоғары қарқынмен өсуде.»Әлемдік демографиялық перспективалар: 2019 жылғы қайта қаралған басылым» есебіне сәйкес, 2050 жылға қарай әлемдегі әрбір алтыншы адам 65 жастан асады (халықтың 16%), бұл 2019 жылғы әрбір 11-ші жылмен салыстырғанда (халықтың 9%) көбейеді делінген. 2050 жылға қарай болжамдар мен зерттеулерге сүйенсек, Еуропа мен Солтүстік Американың әрбір төртінші тұрғыны 65 жастан асқан адамдар санатына кіреді. 2018 жылы тарихта алғаш рет 65 жастан асқан адамдар саны бүкіл әлем бойынша бес жасқа дейінгі балалар санынан асып түсті. Әлемдік зерттеулерде 80 жастан асқан адамдардың саны үш есеге артады деп болжануда: 2019 жылғы 143 миллионнан 2050 жылы 426 миллионға дейін.
Жалпы қартттықтың көбеюіне тән бірнеше факторлар бар. Халықтың саны мен жас құрамы бір уақытта үш демографиялық процеске байланысты: туу, өлім және көші-қон. 1950 жылдан бастап барлық аймақтарда өмір сүру ұзақтығының айтарлықтай өсуі байқалды. Туған кездегі өмір сүру ұзақтығының артуы сияқты, егде жастағы топтардағы өлім-жітім көрсеткіштерінің төмендеуі ұзақ өмір сүрудің жалпы көрсеткіштеріне оң әсер етеді. Туудың төмендеуі және өмір сүру ұзақтығының артуы бүкіл әлем бойынша халықтың қартаюының негізгі факторлары болғанымен, халықаралық көші-қон сонымен қатар бірқатар елдер мен аймақтардағы халықтың жас құрылымдарының өзгеруіне әкеледі. Мигранттардың көп санын қабылдайтын елдерде халықтың қартаю деңгейі кем дегенде уақытша баяулауы мүмкін, өйткені мигранттар әдетте еңбекке қабілетті жас адамдар болып табылады. Алайда, елде қалған мигранттар ақыр соңында қарт адамдарға айналады.
Қарттық қоғамда үлен әлеуметтік мәседе тудырады. Бұл мәселелерді қарастырудың алғашқы қадамы 1982 жылы Венаның 62 тармақтан тұратын қартаю жөніндегі халықаралық іс-қимыл жоспарын жасаған бірінші дүниежүзілік қартаю Ассамблеясын шақыру туралы Бас Ассамблеяның шешімі болды. Бұл құжатта нақты әлеуметтік жағдайлар, денсаулық сақтау және тамақтану, қарттарды қорғау, тұрғын үй және қоршаған орта, отбасы, әлеуметтік қамсыздандыру, табыс пен жұмыспен қамту кепілдігі, білім беру, зерттеу деректерін жинау және талдау сияқты мәселелер бойынша нақты шаралар қабылдауға шақыру болды. 1991 жылы Бас Ассамблея Біріккен Ұлттар Ұйымының егде жастағы адамдарға қатысты 18 тармақта көрсетілген принциптерін қабылдады, олар егде жастағы адамдардың тәуелсіздігі мен қатысуы, оларға күтім жасау, олардың өзін-өзі жүзеге асыруына жағдай жасау және лайықты өмір сүру жағдайларын қамтамасыз ету сияқты маңызды мәселелерді қозғайды. 1992 жылы іс-қимыл жоспарын жүзеге асыру бойынша келесі шараларды қабылдауға арналған қартаю мәселелері жөніндегі халықаралық конференцияда қартаю мәселелері бойынша Декларация қабылданды. Конференцияның ұсынысы бойынша БҰҰ Бас Ассамблеясы 1999 жылды Халықаралық қарттар жылы деп жариялады. Халықаралық қарттар күні жыл сайын 1 қазанда атап өтіледі..
Әлем халқы қазір тез қартаюда, өйткені жалпы әлемде өмір сүру ұзақтығы өсуде және туу коэффициенті төмендеуде. БҰҰ деректері бойынша 2021 жылы әлемде 65 жастан асқан адамдар саны 761,3 млн адамды құрады (бүкіл әлем халқының 9,6%), 2050 жылға қарай олардың саны 1 251,4 млн адамға дейін, ал үлес салмағы 16,5% — ға дейін өседі деп болжануда. Нәтижесінде 65 жастан асқан адамдардың саны 5 жасқа дейінгі балалар санынан екі еседен асады.
80 жастан асқан адамдардың үлесінің артуы қарқынды болады деп болжануда және 2050 жылға қарай олардың саны үш есеге артады — 2021 жылғы 154,6 миллионнан 2050 жылы 458,8 миллионға дейін. Бұл тенденция көбірек назар аударуды қажет етеді, өйткені 80 жастан асқан адамдардың қажеттіліктері мен мүмкіндіктері жас егде жастағы топтардағы адамдардың қажеттіліктері мен мүмкіндіктерінен айтарлықтай ерекшеленеді. Қазіргі уақытта әлемнің дамушы елдерінде қартаю процесі қарқын алуда. БҰҰ бағалауы бойынша, 2021-2050 жылдар кезеңінде индустриалды дамыған елдерде 65 жастан асқан халықтың үлесі 19,6% – дан 27,8% — ға дейін (41,8% — ға), ал дамушы елдерде-7,7% — дан 14,8% — ға дейін (92,2% — ға) өседі. Бұл өзгерістердің қарқындылығы дамушы елдерде қажетті инфрақұрылым мен саясатты бейімдеу және құру үшін әлдеқайда қысқа кезеңдер болатынын білдіреді. Халықтың жалпы санындағы егде жастағы адамдардың үлесінің өсуі әлемнің барлық дерлік елдерінде байқалады.
Қазіргі уақытта әлемдік көшбасшы Жапония болып табылады, онда ел халқының 29,8%-ы (37,1 млн адам) 65 жылдық межеден өтті. 2050 жылға қарай олардың үлесі 37,5% жетеді деп күтілуде.
Оңтүстік Кореяның халқы салыстырмалы түрде жас болып қала береді, Дегенмен ол тез қартаяды деп күтілуде және 2050 жылға қарай елдегі 65 жастан асқан халықтың үлесі Жапониядан асып түсіп, бұрын-соңды болмаған 39,4% деңгейіне жетеді. Сондай-ақ, Оңтүстік Кореяда 2050 жылға қарай халықтың жалпы санындағы 80 жастан асқан егде жастағы адамдардың үлесі әлемдегі ең жоғары болады (15,9%).
Посткеңестік кеңістіктің көптеген елдерінде әлдеқайда көңілсіз көрініс-халықтың қартаю деңгейі әлемдік көрсеткіштен едәуір асып түседі.
Ең жоғары көрсеткіштер Балтық елдерінде (20,4% -21,6%), Украинада (17,4%), Беларуссияда (16,8%) және Ресейде (15,6%) байқалады. 2050 жылға қарай Балтық елдерінде бұл көрсеткіш 28,6 – дан 29,1% – ға дейін (Литва – 29,1%, Эстония – 28,9%, Латвия – 28,6%), Украинада – 30,1%, Беларуссияда-26,4%, Ресейде-24,4% құрайды деп болжануда.
Халықтың қартаюы Қазақстандағы негізгі демографиялық сын-қатерлердің бірі болып табылады. Бала туудың салыстырмалы түрде жоғары деңгейіне және халықтың балалар үлесінің жоғары болуына қарамастан, елде жастағы адамдардың үлесінің жыл сайын артуы байқалады. Соңғы 10 жылда (2012-2022 жылдар) Қазақстанда 65 жастан асқан халық саны 500,5 мың адамға ұлғайды және 2022 жылдың басында 1,6 млн адамды құрады, халықтың үлесі 6,6% — дан 8,2% — ға дейін өсті. Қазақстандағы халықтың қартаюы, басқа демографиялық үрдістер сияқты, айқын өңірлік саралауға ие.
2022 жылдың басында 65 жастан асқан халықтың ең төмен үлесі Маңғыстау облысында (4,9%), ең жоғары үлесі Шығыс Қазақстан облысында (14,4%) байқалды. Жалпы, бүгінде Қазақстан халықтың демографиялық қартаюының салыстырмалы түрде ерте сатысында тұр. БҰҰ деректері бойынша елдегі егде жастағы адамдардың үлесі үнемі өсіп, 2050 жылға қарай 3 млн адамнан асатын болады, ал халықтың жалпы санындағы үлесі 11,9% -. құрайды.
Қазақстанның көрсеткіші Орталық Азиядағы 5 республиканың ішіндегі ең жоғары көрсеткіш болып табылады. БҰҰ бағалауы бойынша 2050 жылға қарай Қазақстан осы критерий бойынша Орталық Азияда көшбасшы болып қала береді, бұл ретте өсу қарқыны басқа Орталық Азия елдеріне қарағанда төмен болады. Егер, мысалы, 2021-2050 жылдар кезеңінде Өзбекстан мен Қырғызстанда 65 жастан асқан егде жастағы адамдардың үлесі екі еседен астамға артса, Қазақстанда – 49,6% — ға артады деп күтіледі.
Қазақстандағы егде жастағы халық санының жыл сайынғы өсуі ХХ ғасырдың 50-60 жылдарындағы халықтың санының, елдегі демографиялық жарылыстың бірінші толқынының өкілдерінің, қарт жасқа біртіндеп ауысуына байланысты. Өсім еңбекке қабілетті жастағы халықтың үлесін қысқарту есебінен жүріп жатыр. Бұл ретте елде 1990-шы жылдардың аяғындағы шағын ұрпақ жыл сайын белсенді репродуктивті жасқа енеді, бұл елдегі туу санының азаюына әкеледі деп күтілуде.
Осылайша, таяу болашақта Қазақстандағы халықтың қартаю процестері белгілі бір дәрежеде өмір сүру ұзақтығының ұлғаюының және халықтың үлкен когортасының егде жасқа жыл сайын кіруінің ғана емес, сонымен қатар туу деңгейінің төмендеуінің және соның салдарынан жас жастағы халықтың үлесінің азаюының нәтижесі болып табылады. Бұл сын-тегеурін әлеуметтік қорғау, еңбек нарығы, денсаулық сақтау, білім беру және т.б. жүйелерін алдағы демографиялық өзгерістерге бейімдеу бойынша қажетті уақтылы шаралар қабылдауды талап етеді.
Қотытындылай келе, көрсетілген зерттеулер қартаюдың өзекті демеографиялық мәселе екенін айқындады. Халықтың қартаюы ХХІ ғасырдың басым демографиялық үрдісі болып табылады, ол қоғамның барлық салаларына әсер етеді: еңбек нарығы, денсаулық сақтау, білім беру, қызмет көрсету саласы, инфрақұрылым және ол бюджетке жүктемені арттыра отырып, экономиканы баяулатады.
Жетекші: Авсыдыкова Құралай Әділжанқызы
Орындаған: Бердалы Демеу Мұхтарұлы
