Қарттық кезеңінде мемлекет тарапынан көрсетілетін әлеуметтік қолдау түрлерінің ерекшелігі.

Қарттық кезеңінде мемлекет тарапынан көрсетілетін  әлеуметтік қолдау түрлерінің  ерекшелігі.

Халықтың қартаю жағдайы әртүрлі жолдармен жүзеге асуы мүмкін. Көптеген елдерде бұл өлім-жітімнің төмендеуі мен өмір сүру ұзақтығының артуына әкеледі. Қазақстандағы әл-ауқатқа келер болсақ, бұл үдерістің ерекшелігі екі фактордың әсерінен жүреді.Атап айтар болсақ: туудың төмендеуі мен өлім-жітімнің жоғары деңгейінің болуымен сипатталады. Ерлер мен әйелдердің өмір сүру ұзақтығындағы айтарлықтай айырмашылықтарды сақтай отырып, ерлер мен әйелдер санындағы диспропорция, әсіресе егде жастағы топтарда күшейіп келе жатыр деп айтсақ болады.

Қартаю – бұл біздің еліміз үшін салыстырмалы түрде жаңа құбылыс деп айтсақ болады. Әлі күнге дейін мемлекеттік стратегиялық құжаттар мен нормативтік құқықтық актілерде жан-жақты бағалау көріністері нақты айқындалған жоқ. Сонымен қатар, халықтың құрамындағы «Қарт» адамдардың үлесінің артуы, Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық жағдайға әсер ететін маңызды факторлардың біріне айналуда.

Бұл құбылыс, Мемлекетіміздің  алдына  жаңа әлеуметтік жұмыстар мен әлеуметтік проблемалар туғызуда. Әлеуметтік қандай да бір проблема туғызғанымен, екінші жағын, жеке адамдардың өмірін ұйымдастыруға және қоғамның әлеуметтік-экономикалық және мәдени ортасын қалыптастыруға жаңа мүмкіндіктер ашады.

Халықтың қартаюының, экономикалық және әлеуметтік әсері, кез-келген қоғам үшін қиындық пен мүмкіндік болып табылады. Батыс мамандары егде жастағы адамдардың үлес салмағының артуы экономикаға автоматты түрде теріс әсерін бермейтінін атап өтті. Мысалыға, Швеция мемлекетін алатын бослақ. Мұнда 65 жастан асқан адамдардың үлесі ЕО-да ең жоғары (17% – дан астам), бірақ қартаю құбылысының экономикаға әсері маңызды емес. Себебі Швеция бірнеше онжылдықтар бойы табысы төмен халықтың, соның ішінде зейнеткерлердің жағдайын жақсартуға бағытталған іс-шаралар өткізді, бұл кірістерді теңестіру саясаты болып табылады. Нәтижесінде Швециядағы мүліктік қарама-қайшылықтар басқа елдердегідей үлкен әлеуметтік проблема туғызбайды. Мемлекетпен қатар, қарт адамдардың рөлін күшейту процесіне, үкіметтік емес ұйымдар, ғылыми-зерттеу институттары, кәсіби ұйымдар, БАҚ, бизнес-құрылымдар қатыса алатынын және қатысуы тиіс екенін атап өткен жөн.

Қазақстан егде жастағы халқы басым елдер санатына кірудің алдыңғы сатысында тұр. Халықтың қартаюына байланысты мәселелерді шешу кешенді тәсілді қажет етеді. Бұл мәселелерді шешу, саяси, құқықтық, экономикалық, медициналық, әлеуметтік, ғылыми, мәдени және ақпараттық факторларды қамтиды.

Болжам бойынша 2050 жылға қарай Қазақстанда егде жастағы адамдардың үлесі екі есеге артады. Қазақстандағы қартаю тенденциялары жалпыәлемдік үрдістерді қамтиды. Осыған байланысты халықтың әлеуметтік осал топтарының бірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайлары қандай болатынын болжау мүмкін емес. Соңғы онжылдықтарда әлем халқы, ең алдымен дамыған елдер, демографиялық қартаюдың жаһандық құбылысын көрсете отырып, тез қартаю процесіне еніп кетті. Туу коэффициенті төмендеп,балалардың үлес салмағы азаяды, бұл өмір сүру ұзақтығының өсуімен бірге жүреді. Егер бұрын егде жас қатарына  60 жастан асқан адамдао кірсе, қазір егде жастағы адамдар 65 жастан асқан адамдар болып саналады.Егде жастағы халық, ең алдымен, Қазақстанның солтүстік, солтүстік-шығыс және ішінара орталық аймақтарында ұсынылған, бұл еуропалық этностардың туу деңгейінің төмендеуімен, жастардың шет мемлекеттерге білім алу, еңбек көші-қонымен байланысты деп есептейді. Қазақстандағы қарт адамдар мемлекет тарапынан қолдау алады. Бұл негізгі Мемлекеттік зейнетақы, түрлі әлеуметтік жеңілдіктер, медициналық қамтамасыз ету, қарттардың мүдделеріне бағытталған қызмет көрсету саласы туралы.

Мемлекет инфляциямен қатар жүре отырып, зейнетақыны көтеру үшін жұмыс істеуде. 2021 жылғы қаңтардан бастап Қазақстанда ең төменгі зейнетақы мөлшері 61 796 теңгені құрайды. Дегенмен, инфляцияға негізгі үлес қосуды жалғастыратын азық-түлік бағасының өсуі әлдеқайда жылдам. Зейнеткақы мен азық-түлік бағасы бір темпте өсіп келеді.

Қолдау шаралары, арнайы бағдарламалар мен қарт адамдарға қолдау көрсету шаралары ірі қалаларда шоғырланған қарттар үшін қолжетімді, ал қала сыртында, ауылдарда және шағын қалаларда оларды іске асыру үлкен қиындықтар туғызады.

Бұл мәселені билік мойындамайды деп айтуға болмайды. Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев аталған проблемаларды, мемлекеттен төленген төлемдерді алудағы қиындықтарды бірнеше рет белгілеп, бірінші кезекте зейнеткерлер де жататын халықтың әлеуметтік осал топтары үшін рәсімдерді жеңілдетуді тапсырды. 2020 жылдың сәуір айында “Қазақстан азаматының әлеуметтік идентификаторы” жобасы аясында Қазпошта арқылы бірыңғай тегін әмбебап картаны беру туралы шешім қабылданды, онда бірқатар мемлекеттік қызметтер біріктіріледі: зейнетақы мен жәрдемақы алу, сондай-ақ қоғамдық көлікте жол ақысын төлеуге, сауда, Медициналық және басқа да желілердегі тауарлар мен қызметтер үшін есептеуге болады. Әлеуметтік карта бойынша жол жүруге 50% жеңілдік, санаторийдегі демалысты 100% өтеу алуға болады.

Бұл ретте, теріс стереотиптер мен жекелеген адамдарды немесе адамдар тобын жас ерекшелігі бойынша кемсітуді қамтитын эйджизм проблемасы Қазақстандағы қарттарға қатысты ерекше мазмұн алады

Қазақстанда егде жастағы азаматтарды қолдау бойынша арнайы орталықтар жоқ, онда кәсіпкерлік негіздері оқытылады, зейнеткерлерді әлеуметтік-қоғамдық және волонтерлік қызметке тартады.  Ал қолда бар оқыту бағдарламалары, атап айтқанда, кәсіпкерлік бойынша егде жастағы азаматтарға бейімделмеген. Сондықтан бүгінгі таңда егде жастағы азаматтарды қайта даярлау, қайта даярлау үшін курстар, мектептер құру, олардың еңбек нарығында бәсекеге қабілетті болып қалуы, икемді кестемен, толық емес жұмыс уақытымен жұмыс орындарын құру маңызды болып табылады.

Салыстырмалы түрде Германия мемлекетін алатын болсақ:

Германияны қарт адамдар мемлекеті деп  мойындайды, өйткені оның әрбір бесінші азаматы 60 жастан асқан.. Алайда немістер қарт адамдар болып саналмайды, өйткені олар әдеттегі қалпында өмір сүреді, саяхаттайды, белсенді өмір салтын жүргізеді және жұмысын жалғастырады. Соңғы онжылдықтарда Германияда зейнеткердің визуалды бейнесі айтарлықтай өзгерді.Қазір егде Германия мемлекетінде жас ” Unruhestand “тұрақсыз күй” дегенді білдіреді.

Германия мемлекетіндегі қарттар жүйесін айтар болсақ. Зейнетақы жүйесін қарастыруымыз керек.

Еріктілік принципіне сүйене отырып, Германияда тұратындардың барлығы дерлік өмір бойы мемлекеттік зейнетақыға құқылы бола алады, тіпті сол жерде де, міндетті мемлекеттік зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі шеңберінде зейнетақы алу мүмкіндігін мүлдем жоққа шығаратын жағдайларда, мысалы, Германияда тұрақты тұратын шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ адамдар үшін зейнетақы берілуі тиіс.

Зейнетақымен қамсыздандырудың жеке жүйесінен айырмашылығы, мемлекет зейнеткерлік жасқа толған кезде зейнетақы төлеуді ғана емес, сонымен қатар оңалтуға кіретін іс-шараларға ақы төлеуді де қамтиды. Яғни,денсаулықты қалпына келтіру және кез-келген қызметкерді немесе ерікті түрде жарна салатын адамды кәсіптік қайта бағдарлау бойынша сауықтыру-қалпына келтіру шараларының кешені. Зейнетақы заңы мұндай жағдайларда медициналық-курорттық және оңалту мекемелері мен орталықтары жүргізетін сауықтыру-қалпына келтіру іс-шараларына ақы төлеп қана қоймайды, сонымен қатар өтпелі оңалту кезеңінде қызметкерге төлемдер жасайды және көлік пен үйдегі көмек шығындарын өтейді. Бұған сақтандырылған қызметкердің балаларының емделуіне және денсаулығын қалпына келтіруге ақы төлеу кіреді.

Ерікті зейнетақымен қамсыздандырудың тағы бір маңызды артықшылығы- мүгедектігібойынша немесе кәсіби немесе кез-келген басқа еңбек қызметіне қабілетсіздігі бойынша зейнетақы алу құқығын сақтау мүмкіндігі. Мұндай зейнетақыны кез-келген жаста белгілі бір шарттар сақталған жағдайда алуға болады, атап айтқанда, кем дегенде 5 жыл жалпы еңбек өтілі болуы керек, ал мүгедектік басталғанға дейін соңғы 5 жылда кем дегенде 3 жыл зейнетақы кассасына міндетті немесе ерікті жарналар төлеу керек.

Осылайша, экономика дамыған елдерде зейнетақы, қарттармен әлеуметтік жұмыс, әлеуметтік қолдау, сақтандыру түрлері жақсы дамығанын айта аламыз.  Жалпы, әр мемлекеттің өз халқына ұсынатын әлеуметтік көмектері әртүрлі. Оның ішінде, осал топ, қарттар болып табылады.  Қандай да бір көмек түрін ұйымдастырмастан бұрын, қарттардың ерекшеліктерін анықтап алуымыз тиіс. Қазір уақытта, көптеген көмек түрлері ұсынылуда. Бірақ, мемлекеттің экономикасы дамуымен ,жылдан жылға тиімді көмек түрлерін ала алады деп есептеймін.

Жетекші: Авсыдыкова Құралай Әділжанқызы

Орындаған: Қаһарман Айгерім Бақытқызы

www.kaznu.kz

http://www.kaznu.kz