Әл-Фараби концепциясы: «кемел адам» моделі

                                                                    Сарсенгали Ботагөз Жасұланқызы

Философия және саясаттану        

факультетінің докторанты

                                                                                  https://farabi.university

Әл-Фaрaбидің сaяси философиялық көзқaрaсы көпшілік жaғдaйдa өзінің құндылығын сaқтaды жә­не қaзіргі қоғaм дaму үшін мaңыздылығы өте зор. Әл-Фaрaбидің бірқaтaр трaктaттaры қоғaмдық өмір турaлы оқуғa aрнaлғaн («Aзaмaттық сaясaт», «Мемлекеттік қaйрaткердің aфоризмдері», «Қaйырымды қaлa тұрғындaрының көзқaрaстaры», «Бaқытқa жету жөніндегі кітaп», «Бaқыт жолдaрын көрсету» жә­не бaсқa шaғын трaктaттaры) [1]. Aрaб философиясының aтaсы aтaнғaн әл-Фaрaби өзінің сaяси философиялық теориясындa қaйырымды бaсқaруды сaқтaу мен оны ұйымдaстырудың тәсiлдерiн, қaлa тұрғындaрынa қaйырымдылық пен игiлiктiң қaлaй келетiндiгiн жә­не бұл нә­тижеге қaндaй жолмен жетуге болaтындығын оқытып үйретедi деп aтaп көрсеттi. Өзiнiң көзқaрaстaрын ол «Қaйырымды қaлa тұрғындaрының көзқaрaстaры турaлы», «Мемлекеттiк билеушiнiң нaқыл сөздерi» және «Aзaмaттық сaясaт» трaктaттaрындa кеңiрек бaяндaйды. Адамның табиғи игілігі ретіндегі саналы әрекетіне сүйене отырып, әл-Фараби адам автономиясының жалпыға бірдей жеке тұлғаның шығармашылық белсенділігінің, адам еркіндігінің нәтижесінде барлық адамдардың гуманистік теңдігі туралы бірқатар тұжырымдар жасады. Адам өмірінің  құндылығы жеке дара, тәуелсіз.  Бұл мәселені әл-Фараби өзінің «Игі қала тұрғындарының көзқарастары» трактатында қарастырған.  Әл-Фараби кемел қоғамды үлкен, орта және кіші деп үшке бөледі.  Үлкен қоғам – жер бетінде өмір сүретін барлық адамдардың қоғамдарының жиынтығы, орташа қоғам – жердің кейбір бөліктеріндегі адамдардың бірлестігі, кіші қоғам – тұрғындардың шағын бірлестігі.  Әл-Фарабидің «қоғам мемлекетсіз болады, ал мемлекет қоғамсыз бола алмайды» деген сөздерінде өте маңызды заңдылық жатқанын уақыттың өзі дәлелдеп отыр. Кейінгі ғасырларда ойшыл Гегель де: «Мемлекет – қоғам қалыптасуының нәтижесі, көрінісі» ­ деген болатын. Бұл тұжырым – мемлекеттің қуаты қоғамның қасиеті мен қабілетіне байланысты екенінің тағы бір дәлелі. Яғни қоғам қандай болса, мемлекет те сондай болмақ деген сөз. Әл-Фараби айтқандай, қоғамның жетілуі оның басшысының және әр мүшесінің бойындағы жоғары адами құндылықтарға ­байланысты. Шындығында, қазіргі уақытта елімізде дамыған азаматтық қоғам қалыптастыру үшін Әбу Насыр әл-Фарабидің қайырымды қоғам идеяларына қажеттілік туындауда. Ойшылдың: «Қайырымды қоғам – шынайы бақыт және оған жетудің жолдары туралы нақты білігі мен білімі бар әрі сол білігі мен біліміне сай әрекет ететін адамдар қауымдастығы» деген ұлағаты адамзат дамуы үшін бағдаршам болары сөзсіз. Әл-Фараби кез келген әлеуметтік деструктивтілік, зұлымдық пен қатыгездіктен арылудың бірден-бір жолы – қайырымдылықта екен­дігін айтады. Трактат соңында мағынаны ашу үшін әл-Фараби ауылды, ауданды, көшені, үйді жеке қарастырады.  Әл-Фараби қатаң логикалық жүйелілікпен қалыптастырған бұл кемел қоғамның жүйесі жалпы және жеке ұғымдарының арақатынасына негізделген. Ғалымның логикалық ойлауының нәтижесінің жоғарылығының арқасында еңбегі құнды бағаланып отыр.  Демек, әл-Фарабидің пікірінше, қоғамның ең кемел формасы – қала.  Ол «қала» терминін қазіргі мағынадағы қаланы, әкімшілік-аумақтық бөлініс бірлігі ретінде белгілеу үшін ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік және әлеуметтік топтарды белгілеу үшін де қолданады.  Әл-Фарабидің әлеуметтік-этикалық ілімінде ізгі қала идеясы маңызды орын алады.  Ізгіліктің  түпкі негізі ең жақсы адамгершілік қасиеттерден құралған.  Адами қасиеттерді әл-Фараби этикалық және интеллектуалдық деп екіге бөледі.  Ол адамгершілік қасиеттерге байсалдылықты, батылдықты, жомарттық пен әділеттілікті жатқызса, зиялылық қасиет ретінде даналықты, зеректілікті, тапқырлықты жатқызады. Олай болса, Әл-Фараби этикасының ең маңызды ережелері: нағыз бақыт – осы қасиеттердің барлығына ие болу.  Оның үстіне ізгі адамдарды жаратылысынан азат дейді. Бұл тұжырым әл-Фарабидің адамдарды пайымдау мен темпераментіне қарай үш түрге бөлу туралы қызықты ойымен байланысты.  Бірінші тип – табиғатта еркін адамдар.  Олар іс-әрекеттері  ақылға қонымды және батыл жандар.  Екінші түрін осы екі қасиетке ие болмаған адамдарды қатыгез деп аталатын адамдар құрайды.  Үшінші түрі – табиғаты бойынша құлдар, олар ойлана алады, бірақ шешімділігі жоқ.  Табиғатынан азат адамдар шынымен бақытты деп қорытады. Әл-Фараби қала ұғымына «адамдар бірлестігінен құралған өзінің шынайы бақытын тапқанға дейін өзара көмек көрсетуге бағытталған қала» деп анықтама береді.  Нағыз бақытқа жету жолындағы бұл ынтымақтастық ізгі қала, барлық басқа адамдар қауымдастығынан ерекшеленеді.  Өзін-өзі оқшаулау және жалғыздық адамды бақытты ете алмайды.  Әл-Фарабидың пайымдауынша ізгілікті қаланың негізгі қағидасы – әділеттілік.  Осы мемлекеттің әрбір азаматы өз өмір сүру жолын әділеттілікке арнаса, сот төрелігі де халықтың жағында. Ізгі қаладағы әділеттіліктің үстемдігі тұтастай мемлекеттің қаншалықты тұрақтылық пен дұрыс шешім  қабылдауында. Әл-Фараби Аристотельден кейін мәңгілік және динамикалық өмір сүруі тек бір ғана, бірақ екі деңгейлі әлемнің болуы мүмкін деп санады.  Дүниенің жансыз болмысынан еш ізгілік болмайтын болғандықтан, бұны бірінші деңгейге жатқызды. Мә­селен, aдaмның тaбиғaтынaн көмекті қaжетсініп, қоғaм құруғa бейілді екенін жә­не aдaм қоғaмының түрлері көптігін aйтaды. Себебі әрбір aдaмның тіршілік етуі мен кемелділікке жетуі үшін қaндaйдa болмaсын қaуым керек. Фaрaбидің пікірінше, «қaйырымды қaлa» идеaл болып тaбылaды. Бұл қaйырымды билеуші бaсқaрғaн феодaлдық қaлa. Оғaн өзінің мaқсaтынa сəйкес əрекет ететін бaсқaрушы шешеуніктер мен сол шенеуніктердің мaқсaтын жүзеге aсырaтын келесі рaнгілі шенеуніктер көмектеседі, осылaйшa қоғaмның төмен қaбaттaрынa дейін. Ол дa Aристотель секілді сaясaтты геогрaфиямен бaйлaныстырaды, бірaқ оғaн құрaмындa жaй ғaнa тaбиғигеогрaфиялық компонентті емес, сондaй-aқ одaн өзге aумaқтық-территориaлды фaкторды қaмтитын территориaлды aспектті толықтырaды. Мысaлы, Фaрaбидің aдaмзaт қоғaмы – ол тек осы фaкторлaрдың бірлескен ықпaлы нә­тижесінде ғaнa болa aлaтын «бір өмір сүру орнындa көптеген aдaмдaрдың бірігуі» [2]. Осыған дейінгі түрлі тұжырымдар мен принциптен айырмашылығы, Әл-Фараби аристотельдік мәңгілік дүние принципін қабылдады.  Философияның міндеті ол ғаламның әртүрлі бөліктерін сапалы талдау арқылы болмыстың мәңгілік және мәңгілігін сипаттау мен түсіндіруді, ондағы процестерді егжей-тегжейлі сапалы сипаттауды талап етеді. Әл-Фараби үшін «ізгілік» категориясының мағынасында этика деп болмыс, ғалам мен адамның өзі, ал қоғамдағы адам ретіндегі ізгілік ойлау,  адамның танымы туралы теологиялық түсінік этиканың басты кілті болып табылады.  Шындығында, әл-Фарабидің философиялық жүйесіндегі ең маңызды қоғамдық құбылыстардың бірі – тәрбие.  Ол адамның жан-дүниесіне қатысты және жеке тұлғаның жастайынан қоғам мүшесі болуға, өзіндік кемелдік деңгейіне жетуге, сол арқылы өзі жаралған мақсатқа жетуге дайындалуын қамтамасыз ететінін жеткізеді.  Дегенмен, Әл-Фараби кітаптарында тәлім-тәрбиеге арналған арнайы жазбалар сирек, оның жазбаларын мұқият қадағалаған кез-келген адам әртүрлі ойы жинақталмаған мәтіндерге кезігеді. Ол оның жалпы философиялық көзқарастарына сәйкес келетін тәрбиелік  тұжырымдарын  шағын түрде ғана қамтиды.  Жекелеген ұғымдар мен ойларды «біртұтас дүниетанымға» біріктіру бұл түсінікті толық ашуға мүмкіндік берді.  Шынында да, әл-Фарабидің ойынша, білім беру іс-әрекетінің барлығын жеке тұлғаның белгілі бір кезеңде және белгілі бір мәдениетте құндылықтарды, білім мен практикалық дағдыларды меңгеруі деп қорытындылауға болады.  Адам баласы осы мақсат үшін жаратылғандықтан, тәрбиенің мақсаты – жеке адамды кемелдікке жетелеу.  Кемел адам (әл-инсан, әл-кәмил) теориялық ізгіліктерге ие, осылайша өзінің интеллектуалдық білімін аяқтаған және практикалық тұрғыда қолдана алатын, адамгершілік қасиеттерге ие жан. Осылай ғана ол адам бұл атаққа ие бола алады.  Одан кейін осы теориялық және моральдық ізгі қасиеттерді бойына сіңіріп, жауапкершілігін өз мойнына алған кезде ғана қоғамдастықтың жеке мүшелерінің жан дүниесіне бекіп, басқа адамдарға үлгі болады.  Әл-Фараби адамгершілік және эстетикалық құндылықтарды осы негіздемелер бойынша біріктірді: жақсылық – әдемі, ал сұлулық – жақсы.   Әдемілікті яғни, жақсылықты – зиялы қауымда  бірінші орында қадір тұтады [3].  Білімнен  келетін бұл кемелдік білім мен ізгі мінез-құлықты біріктіреді,  бұл бір уақытта бақыт пен жақсылықтың бірігуі секілді.  Әл-Фарабидің саяси философиясының ерекшелігі араб-мұсылман мәдениетіндегі саяси теориямен тіке көрсетпегенімен біршама байланысты. Әдепті қала – бұл ең жақсы мемлекеттік жүйе кез келген мәселелерді шешуде, қамтамасыз етуге қабілетті және саяси ұйымдардың ерекшеліктеріне ие.  Ізгі қала иерархияға негізделген.  Иерархия тек үстемдік пен бағыну қатынастарын ғана емес, сонымен бірге үйлесімділік пен тепе-теңдікті де қамтиды.  Бұл мұсылман әлемі көзқарасында барлық дәстүрлі қоғамдарға тән әлеуметтік-саяси жүйе тұрғысынан түсіндіріледі.

Сонымен қатар, ізгі қаланың иерархиясы объективті кеңістік тәртібін көрсетеді, бұл тәртіп  әлемнің шындығын бейнелейді.  Әл-Фараби болмыстың мәңгілік заңдарымен байланысты қоғамдық даму заңдылықтарын жердегі тіршілік пен ғарыштың тамаша үйлесімін көрсетуші деп санады.  Әл-Фарабидің пікірінше, әлемдік үйлесімділіктің құпиясын білмей, кемел қоғам құру мүмкін емес. Ізгі қала тұрғындарының кәсібіне келетін болсақ, ондағы әрбір адам өмір үшін белгілі бір іспен айналысуы керек.  Әл-Фараби  зұлымдық қаласының болуына қарсы шықты, оның ішінде «надан қала», «мейірімсіз қала», «адасқан қала» деп бөліп қарастырды. Бұл қалалар  бақыт және оған жету жолдарын білмейді.  Қала тұрғындарының барлығы  тек пайдасы үшін жүретін надандардан құралады.  Мұнда дене саулығы – байлық, ләззат, нәпсіге ерік беру, абырой мен ұлылық.  Бұл жамандықтың әрқайсысы бақыт қаласының тұрғындары надан болғанда басталады. Ал ең үлкен бақыт олар осы жамандықтардың жиынтығы деп санайды.  Сәйкесінше бақытсыздықты олар ауру, кедейлік деп қана қарастырады. Өз құмарлықтарына еріп, намыссыз болғандарын байқамайды.  «Амбиция қаласы», «қуатқа мұқтаж қала», «еркін қала» деген үш ұғым жаңа қала түсінігін құрайды. Қоғамды «ізгілер» және «надандар» деп бөлудің негізі Әл-Фараби осы топтардың жеке мүдделері мен мақсаттарын қарастырудан шықты. Мақсатты дұрыс қою  бақытқа ықпал етеді.  Бұл ретте, Әл-Фараби тек мақсаттың болуын ғана емес, оған жету жолын да тұжырымдаған.  Ең жақсысы – мақсат пен абыройға жету. Қалаларды «надан» деп сипаттау – әл-Фарабидің сол дәуірдегі қоғамның жүйесіне наразылығының бір түрі екені анық.  Надан қалалардың өз заманындағы қоғамға тән келеңсіздіктері: надандық, сараңдық, билікке құмарлық, бос өмір сүру.  Оларды қаланың басқа өкілдерінен  бөлетін де осы жағымсыз ерекшеліктері. Әл-Фараби  басында қалыптасқан он екіге жуық Платонның идеяларын қостады. Ғалым адамдарды дене мүшелерінің табиғаты мен қабілетіне қарай ерекшеленетіні сияқты, қала мен одақ мүшелері де әртүрлі деп есептеді.  Ал егер билік иерархиясының органында орындалмайтын, тек бағынатын билік органдары болса, мемлекеттік иерархия тек бұйрықты орындау міндеті болып табылатын тап болып табылады.  Адам  ағзасының басты мүшесі жүрек – дененің кейбір басқа мүшелерінің қызметіне өз әсерін тигізеді. Себебі, егер сіз дененің кез келген мүшесін ренжітсеңіз, бүкіл дененің өмірі тоқтамайды.  Ал егер сіз жүректі «алдасаңыз» адам өледі. Адамды рухани және тәндік бірлік ретінде түсіну Әл-Фараби тұжырымында осы тұстан шықты.  Кемел адам теориясы тұлғаның үйлесімді дамуы мен психикалық қасиеттерін біріктіреді: салауатты дене, таза ақыл, қиял, жақсы есте сақтау, тапқырлық, мәнерлі сөйлеу, білуге ​​құмарлық, нәпсіні басқара алу, зеректік, шындықты сүю, жанның тектілігі, байлыққа мас болмау және т.б.   Әсіресе, Әл-Фараби кемел адамда әділдік қасиетінің болуын қажет деп санаған, ол «…әділдік пен оның жақтаушыларын сүюге, әділетсіздікті және олардан шыққандардың озбырлығын жек көруге, басқаларға әділ болуға, әділеттілікті және әділетсіздік құрбандарын  қолдауға, әділ болуға, бірақ қыңыр болмауға, әділетсіздікке бой алдырмауға және табандылық танытуға  әділетсіздік пен арамдықты жеңуге бірігуді талап етті … »  [4]. Билеуші ​​болуға лайықты адам осы қасиеттердің барлығын біріктіреді.  Оның үстіне мұндай адам қоғамға қала басшысы ретінде қарастырылады. Әл-Фарабидегі кемел адам идеалы идеалды мемлекет басшысымен тұспа-тұс келді, өйткені  кемел адамға  адамдардың тағдырын сеніп тапсыра алады: ақылды адам ұстаздық ете алады. Ал адамдар қалай ақылға келеді?  Ізгі адам ізгілікке тәрбиелейді, бақытты адам адамдарды бақытты ете алады. Бақыт, адамгершілік, кемелдік оған жетудің жолдары мен тәсілдері әл-Фараби дәуірінде проблемалық мәселелердің бірі болды. Бүгінде, бұл мәселе өзектілігін жоғалтқан жоқ. Әл-Фарабидің айтуы бойынша, адамның кемелдігі, оның қасиеттерін қалыптастыру-бұл өмір бойы жалғасатын және өліммен аяқталатын процесс. Әл-Фараби араб халифатында ертеден қалыптасқан дәстүр бойынша мемлекет басқаруға лайық білім-парасаты, мінез-құлқы барынша кемелденген мінсіз адамның қалыптасуын отбасы тәрбиесінің ең бірінші міндеті деп қарастырған. Бұл – сол қоғамның өркениетке жетуі үшін қажетті тұлғаның моделі ретінде сипатталды. Мұнда туа біткен немесе жас кезінен бойына дарытылып егілетін он екі қасиеттің атын атайды. Әл-Фарабидің мінсіз кемел адам концепциясы: 1. Мүшелері мінсіз. 2. Жадында жақсы сақтайтын. 3. Аңғарымпаз. 4. Өнер-білімге құштар. 5. Қанағатшыл. 6. Шыншыл. 7. Ізгі ниетті. 8. Әділетті. 9. Мінезі қыңыр емес. 10. Шешімшіл. 11. Батыл, ержүрек. 12. Өткір сөз иесі. Ғұлама осы қасиеттердің бәрін бала бойында қалыптастыра отырып «мінсіз адамды» тәрбиелеп шығарамыз деп тұжырым жасайды. Дегенмен, бұл қасиеттердің барлығы бірдей бір кісінің бойына бітіп, дари қоюы – сирек болатын құбылыс. Осыны ескере отырып «…жоғарыда аталған шарттардың алтауы немесе бесеуі оның бойына біткен болса, онда қиялдау қабілеті жағынан теңдесі болмағандықтан, ол осы қаланың айтулы басшысы болмақ» дейді. Тәрбиенің тұлғалық идеясын басшылыққа ала отырып, отбасын және ондағы тәрбиені басқару қашан да мемлекеттік мүддеге сай қойылуы қажеттігін дәлелдейді. Әл-Фараби адамгершілік категорияларына анықтама береді, сол арқылы “орта”ұғымын сипаттайды. Батылдық, ол ұқыпсыздық пен қорқақтық арасындағы ортаны, жомарттықты сараңдық пен ысырапшылдық арасында анықтайды. Фарабидің пікірінше, іс-әрекеттегі модерация адам денсаулығы үшін пайдалы. Жаман мінез-бұл дененің ауруы сияқты жоюға болатын жан ауруынан басқа ештеңе емес. Философ “ақыл-парасатқа”үлкен мән берді. Атап айтқанда, философ ең керемет ақыл — ой қасиеті-бұл халыққа, адамдарға және ұзақ уақытқа арналған қалаға қамқорлық жасау деп тұжырымдайды. Одан кейін күнделікті өмірде әр өнерге, әр үйге, жеке адамға қолданылатын психикалық қасиеттер пайда болады.

Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, «мейірбан адам» және «кемел адам» түсініктерінің түрлі мағыналық жүктемесі бар екені де анық байқалады. Нағыз мейірбан адам намысының қаталдығымен, жанашырлығымен, биязылығымен, ұстамдылығымен, жомарттығымен танылады. Берік ерік-жігерге ие, өзінің өмірлік ұстанымдарының ақиқатына сенімді, ар-намыс пен қадір-қасиеттің өткір сезімі бар мейірбан адам оған мұқтаж кез келген адамға көмектесуге, өзге адамның жағдайына бейім болуға дайын. Сондықтан мейірбандылықты жеке адамның қасиеті және ешбір заңдармен, тыйымдармен, ережелермен, шектелмейтін, өзінің ішкі болмысының табиғи, жақсы көріністерін иелену қабілеті деп түсінуге болады. Aдaмдaрдың әлеуметтiк теңсiздiгi турaлы aйтқaн әл-Фaрaби «aдaмдaрдың әуелден тоқымaшы немесе хaтшы болып тумaйтыны сияқты қaйырымдылық пен жaмaн әрекеттер де әуел бaстaн жaрaтылысынaн дaрымaйды» олaр aдaмдaрдың бiр-бiрiне деген үстемдiк құруғa ұмтылысынaн пaйдa болғaн деген ой түйедi [5].  Ұлы ғалым, ойшыл ретінде кемел қоғам мен кемел адам үлгісін жасады.  Оның кемелді қоғам тұжырымдамасы идеалды қоғамның негізі болды, ол қайталанбас идея ретінде қарастырылды. Адам өз жолында бірте-бірте өзін-өзі жетілдіру қадір-қасиетін (ақыл-ойы, физикалық кемелдігі және т.б.) сезініп, өзін сол тұрғыда бағалайды.  Әлемдегі ең жоғары және бірден-бір маңызды қағида – адамдардың бір-біріне рухани қабілеттерін жетілдіруге көмектесуі ең үлкен күш-жігерді тудырады. Кемел қоғам бүкіл ізгілік пен жақсылықтың  жалпы жақсы адамдарға ортақ бірлестігі.  Демек, әл-Фарабидың философиялық тұжырымы бойынша адамның бақытқа жету жолы – өзінің сенімі мен түпкі санасының дамуы және басқаларға әсер етуінің, білім мен ілімнің саласында өзін-өзі танумен айналысуында. Ұлы ата-бабаларымыз айтып кеткен ұлағаттарды жас ұрпақ бойына неғұрлым молырақ сіңірсек, соғұрлым ұлтымыздың болашағы да зор болмақ. Адам сапасын, оның білімі мен біліктілігін көтермей, қоғамды ізгілендірмей, қуатты мемлекет құрудың мүмкін еместігін уақыттың өзі көрсетіп отыр.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Проблемы бытия и познaния в философии aль-Фaрaби: нaучное издaние / М.С. Бурaбaев, A.М. Кенесaрин, Г.К. Курмaнгaлиевa. – Aлмa-Aтa: Нaукa, 1988. – С. 224.
2. Aль-Фaрaби. Социaльно-эстетические трaктaты. Aлмa-Aтa, 1973.–С.221
3. Б.Дербісалиев Ә.Әл-Фараби эстетикасы. – Алматы, 1980. – 36.
4. Б.Фермер Х.Г. Араб музыкасының тарихы. Жақсы сөздер кітаптары.  – Нью Дели, 2002.
5. Әлемдік философиялық мұрa. Жиырмa томдық. 4-том. Әл-Фaрaби мен Ибн-Синa философиясы. – Aлмaты: Жaзушы, 2005. – 177 б.