БИДАЙДЫҢ ӨСУ ЖӘНЕ МОРФОГЕНЕЗ ПРОЦЕСТЕРІНЕ БИОЛОГИЯЛЫҚ БЕЛСЕНДІ ПРЕПАРАТТАР ӘСЕРІНІҢ ЦИТОФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЗЕРТТЕУ

АНАТАЦИЯ

 

 

Дипломдық жұмыс 42 беттен, 15 суреттен, 70 әдебиет көзінен тұрады.

Кілтті сөздер: бидай, биологиялық белсенді заттар, полисахаридтер.

Зерттеу жұмыстың мақсаты: Бидай өсімдігінің эмбриогенді культурасының                 суспензиясынан алынған, экстрацеллюлярлық полисахаридтерінің биологиялық белсенді зат ретінде өсу реттегіш белсенділігін анықтау.

Жұмыстың міндеттері:

1. Бидайдың суспензия культурасынан алынған экстрацеллюлярлық полисахаридтерінің өсу реттегіш процесіне белсенділігін анықтау;
2. Далалық жағдайда өсіру әдістерімен алынған бидайға полисахарид фракцияларының биологиялық белсенділігін анықтау.

Зерттеу әдістері мен қондырғылар: полисахаридтерді бөліп алу, өсімдік клеткаларын фиксациялау, вегетациялық тәжірибе. Ламинар бокс, шайқағыш.

Алынған нәтижелер: бидайдың өсу және морфогенез процестеріне әр түрлі концентрациялы полисахаридтер әсерінің ерекшеліктері зерттелді.

Практикалық қолдануы: бидай өсімдігінің суспензиясынан алынған полисахаридтердің өсу реттегіштік қасиеті биотехнология бағытында және ауыл шаруашылығында қолданады.

 

АНАТАЦИЯ

 

 

Дипломная работа состоит из 42 страниц, 15 рисунков, 70 литературных источников.

Ключевые слова: пшеница, биологически активные вещества, полисахариды.

Цель исследования:. Определение регулятивной активности роста внеклеточных полисахаридов в качестве биологически активного вещества из суспензии эмбриогенной культуры зародышей пшеницы.

Задачи работы:

1. Определение полисахаридов регулятивной активности роста внеклеточных полисахаридов, полученных из культур пшеницы в процессе регулятора роста;
2. Определение биологической активности полисахаридных фракций в пшенице, полученных методами культивирования в поле.

Методы исследования и оборудование: выделение полисахаридов, фиксация растительных клеток, вегетативная практика. Ламинарный бокс, шейкер.

Результаты: были изучены особенности влияния различных концентрированных полисахаридов на процессы роста пшеницы и морфогенеза.

Практическое применение: рост регулирующие способности полисахаридов, полученных из суспензии пщеницы, используется в области биотехнологии и сельского хозяйства.

 

ABSTRACT

 

 

The diploma work consists of 42 pages, 15 pictures, 70 used literature.

Keywords: wheat, biologically active substances, polysaccharides.

Purpose of work: determination of the regulatory activity of growth of extracellular polysaccharides as a biologically active substance from a suspension of embryogenic wheat germ culture.

Tasks:

1. Determination of extracellular polysaccharides obtained from wheat cultures in the growth regulator process;
2. Determination of the biological activity of polysaccharide fractions in wheat obtained by cultivation in the

Methods of research and equipment: isolation of polysaccharides, fixation of plant cells, vegetative practice. Laminar boxing, shaker.

Results:    the    peculiarities     of    the    influence    of    various                         concentrated polysaccharides on the processes of wheat growth and morphogenesis were studied.

Practical use: the growth of the regulatory capacity of polysaccharides derived from the suspension of wheat is used in the field of biotechnology and agriculture.

 

МАЗМҰНЫ

 

	КІРІСПЕ………………………………………………………………………………….. НЕГІЗГІ БӨЛІМ……………………………………………………………………….	7
1.	Әдебиетке шолу……………………………………………………………………….	8
1.1	Өсімдіктегі полисахаридтердің типтері мен түрлері………………….	8
1.2	Өсімдіктердегі         полисахаридтердің     дәрілік    және     емдік-
	профилактикалық зат негізінде қолданылу аясы ………………………	12
1.3	Бидайдың in vitro жағдайында өсірілетін жасушалық суспензиялық заттары және олардың физологиялық белсенділігі………………………………………………………………………………
		20
1.4	Өсімдіктердегі                 өсу                процесінің                 реттеу белсенділігі……………………………………………………………………………..
		22
1.5	Биологиялық белсенділікке ие полисахаридтерінің өcуді реттеу
	қасиетін              зерттеу              және              биотехнологиядағы
	маңызы…………………………………………………………………………………….	24
2.	Зерттеу объектілері мен әдістері……………………………………………..	25
2.1	Зерттеу материалдары………………………………………………………………	25
2.2	Зерттеу әдісі…………………………………………………………………………….	25
2.2.1	Полисахаридті суспензиядан бөліп алу әдісі……………………………..	25
2.2.2	Полисахаридтердің ерітінділерін дайындау………………………………	27
3	Зерттеу нәтижелері және оларды талқылау……………………………….	28
3.1	Бидай суспензия культурасынан алынған экстрацеллюлярлық
	полисахаридтерінің      өсу  реттегіш  процесіне      белсенділігін
	анықтау……………………………………………………………………………………	28
3.2	Далалық     жағдайда     өсіру     әдістерімен     алынған     бидайға
	полисахарид     фракцияларының     биологиялық     белсенділігін
	анықтау……………………………………………………………………………………	33
	ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………………	37
	ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ……………………………	38

 

 

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

 

 

 

2,4-Д МС АБК БЭ ЭКК АГБ ФСК АМП ПС

2,4-дихлорфеноксисірке қышқылы Мурасиге Скуг көректік ортасы абсциз қышқылы борпылдақ эмбриогенді эмбриогенді клеткалық кешен арабиногалактан фитосульфокин антимикробты пептид клетка сыртқылық полисахаридті фракциясы

 

КІРІСПЕ

 

 

Әлемдік азық-түлік көзі ретінде күріш, жүгері және картоп дақылдарымен қатар бидай едәуір жетекші орын алады. Біздің елімізде халықтың әл-ауқатын арттыру мақсатында мемлекет үшін бидай өндірісі маңызды ұлттық экономикалық проблема болып табылады. Ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігінің төмендеуіне әсер ететін факторлар мақсатты дақылдар өнімінің бірдей болмауы, ол сақталу дұрыс болмағанда немесе өсудің топырақ – климаттық және фитосанитарлық қолайсыз жағдайларында, мысалы тұздануда, құрғақшылықта, төмен температураларда пестицид и  агрохимикаттардың дұрыс қолданбауында, сонымен қатар әр түрлі табиғи фитопатогендердің (саңырауқұлақ, бактериялар, вирустар) болумен болып табылады. Осыған байланысты Елдің агроөнеркәсіптік кешенін дамыту жөніндегі шаралар жүйесінде биотехнологияны дамытуға, биопрепараттар мен өсу реттеушілерін өндіруге, ауыл шаруашылық практикасына биологиялық белсенді заттардың түсуіне және қолдануға көп көңіл бөлінеді.

Қазіргі уақытта полисахаридтерге деген қызығушылық айтарлықтай артуда. Бұрынғы кездері полисахаридтер тек әр түрлі дәрілік формаларды өндірген кезде қосымша зат ретінде қолданылса, соңғы жылдары оларды биологиялық белсенді заттар ретінде қарастырады.

Биологиялық белсенді заттарды бидай тұқымдарын өңдеген кезде пайдалану бидай өнімділігін арттырады сонымен қатар көп дақыл алу үшін маңызды болып табылады. Бұлай өңдеу, химиялық препараттарды қолданудан айырмашылығы, қоршаған ортаның ластануын болдырмайды.

Дәрілік өндіріс технологиясында табиғи және жасанды табиғатты полисахаридтер қалыпқа келтіруші, жақпа май мен линименттерде қоюландырғыш пен тұрақтандырғыш; эмульсия, суспензия, көз тамшылары, диспергирлейтін агенттердің, толтырғыштардың, таблетка өндірісінде байланыстырғыштар, қопсытқыштар, сырғыма заттар; сонымен қатар сеппелер, косметикалық заттар өндірісінде пайдаланылады. Құрамында Полисахаридтер болатын дәрілік өсімдіктер мен фитоэкстрактілер дәрілік және профилактикалық заттар ретінде пайдаланылады.

Ресейлік фармацевтикалық нарықта негізгі биологиялық белсенді заттардың тобы ретінде полисахаридтері бар дәрілік өсімдік текті  шикізат үлкен жолжелкеннің жапырақтарымен, өгейшөп жапырақтарымен, зығырдың тұқымдарымен, теңіз орамжапырағының, көбікті фукустың қабаттарымен көрінеді. Берілген дәрілік өсімдіктер дәрілік заттар ретінде, сонымен қатар тамаққа биологиялық белсенді қоспалар құрамына кіреді. Әсер етуші  бастамасы ретінде полисахаридтер болатын т іркелген дәрілік және емдік- профилактикалық заттардың 18%-ы дәрілік өсімдік текті шикізаттарға келеді,

 

17%-ы – дәрілік препараттарға, 65%-ы тағамға биологиялық белсенді қоспа ретінде.

 

 

1. Әдебиеттерге шолу
   • Өсімдіктегі полисахаридтер типтері мен түрлері

Полисахаридтер жайлы жалпы ұғым. Қазіргі уақытта полисахаридтерге, солардың ішінде аз мөлшердегі токсикалыққа ие өсімдік полисахаридтеріне деген қызығушылық басылар емес. Олардың антигипоксикалық, асқынуға қарсы, иммунотропты, ісікке қарсы, микробтарға қарсы, сорбциялық, антиатеросклеротикалық, актопро-текторлық және басқа да қасиеттері анықталған. СПХФА –да исландық балдырлар және жүрек тәрізді жөке ағашының жапырақтары зерттелуде, сонымен қатар дәрілік және дәрілік- алдын алу құралдары ретінде олардың полисахаридтері де әлі күнге дейін зерттелуде. Өсімдіктерде кездесетін полисахаридтер өзінің физиологиялық әрі техникалық қасиеттерімен белгілі. Олар өсімдіктің өсуіне, дамуына және қорғаныш реакциясын реттеуге қабілетті биологиялық белсенді заттар болып есептеледі. Полисахаридтер — жоғары молекулалық көмірсулар, моносахаридтердің полимерлері, оларды гликандар деп те атайды [1].

Полисахарид молекулалары гликозидті байланыспен байланыстырылған моносахарид қалдықтарының ұзын немесе тармақталған тізбегі болып табылады.Полисахаридтердің молек. массасы бірнеше мыңнан (ламинарин, инулин) бірнеше млн-ға дейін (гиалурон, қышқылы, гликоген) жетеді. Полисахаридтерге моносахаридтердің бір ғана түрінен немесе әр түрінен құралатын целлюлоза, крахмал, хитин, пектиндік заттар, гликопротеиндер, гепарин, т.б. жатады. Полисахаридтер сілтіге өте төзімді, қышқылда диполимерленіп, суда жақсы ериді. П-дің биологиялық маңызы әр түрлі болып келеді. Полисахаридтер табиғаты жағынан жоғары молекулалы қосылыстар болып табылады. Полисахаридтердің жалпы формуласы (С₆Н₁₀О₅)_n, көптеген моносахарид молекулаларының қалдықтарынан тұрады. Олар суда аморфты немесе тіпті ерімейтін болуы мүмкін [2].

Егер полисахарид бірдей моносахарид қалдықтарынан тұрса, ол гомополисахарид немесе гомогликан деп, ал егер әртүрлі болса — гетерополисахарид немесе гетерогликан аталады [3,4].

Табиғи сахаридтер көбінесе (CH2O) n формуласы бар моносахаридтерден тұрады, мұндағы n ≥ 3 (мысалы, глюкоза, фруктоза және глицальдегид) [5]. Көптеген полисахаридтердің жалпы формуласы Cx (H2O) y, мұнда x әдетте 200 мен 2500 аралығында болады. Көбінесе мономерлер алты көміртекті моносахарид болып табылады және бұл жағдайда полисахарид формуласы (C6H10O5) n, мұндағы 40 ≤ n ≤ 3000. Полисахаридтер әдетте он моносахарид қалдықтарынан тұратын полимерлер деп аталады. Полисахаридтер мен олигосахаридтер арасында шек жоқ. Полисахаридтер биополимерлердің маңызды кіші тобына жатады. Тірі организмдердегі олардың қызметі әдетте

 

құрылымдық немесе резервтік болып табылады. Жоғары өсімдіктердің резервтік заты әдетте крахмал болып табылады, ол амилозадан және амилопектиннен (глюкоза полимерлерінен) тұрады. Целлюлоза және хитин — құрылымдық полисахаридтер. Целлюлоза өсімдіктердің жасушалық қабырғасының құрылымдық негізі ретінде қызмет етеді, бұл жердегі ең көптаралған органикалық заттар [6].

Өсімдіктер мен жануарлар организмінде ферменттердің әсерінен фотосинтез нәтижесінде түзілген моносахарид молекулалары поликонденсацияланып, полисахаридтер түзіледі:

6СО₂ + 6Н₂О → С₆Н₁₂О₆ + 6О₂

nС₆Н₁₂О₆ → (С₆Н₁₀О₅)_n + nH₂O

Полисахаридтердің маңызды өкілі — крахмал мен целлюлоза болып табылады. Зерттеу нысаны ретінде бидайдың (Triticum aestivum) эмбриогенді клеткалық суспензиялы культурасы алынды. Суспензия культурасы 1,0 мг/л және 5,0мг/л 2,4-Д қосылған Мурасиге және Скуг (МС) сұйық қоректік орталарында өсіріледі. Суспензия культураларынан сүзіліп алынған суспензия сұйықтығы 40 – 45С темпаратурада айнымалы буландырғышта қоюландырылады.

Жасуша сыртындағы полисахаридтер суспензия сұйықтығынан Гюнтер бойынша бөлініп отырады. Жасуша құрамындағы полисахаридтер су (фр.І) және аммоний оксалаты ерітіндісі (фр.ІІ) арқылы суспензия клеткасынан бөлінеді, қоюландырылып және құрғатылды. Жасуша культураларынан бөлінген моносахаридтердің %-дық шығымы жасушалардың газ-сұйықтық хроматографиясына ендіруге дейін өңделген полисахаридтердің бастапқы құрғақ биомассасына шағып есептеледі. Полисахаридтер табиғатта әртүрлі кездеседі жануарлардың организмдерінде, өсімдіктердің жасуша қабықшасында, микроорганизмдердің қабығында кездеседі. Олар екі классқа жіктеледі альдоза және кетоза гликозидтік байланыс арқылы байланысып отырады. Полисахаридтер майды — молекуласы он шақтылар, жүздiктер немесе мың мономерлерден тұратын күрделi жоғары молекулалық көмiрсутектердiң сыныбының ортақ атауы моносахаридтар. Полисахаридтер жануарлар мен өсiмдiк организмдерінің тiршiлiк әрекетi үшiн қажеттi. Олар организмнің зат алмасу үрдісінің, айырбастың нәтижесiнде құрастыратын негiзгi көз энергиясының көзі болып табылады. Олар иммундық процесстерге қатысады, кездемелеріндегi торшаларының iлiнiсулерiн қамтамасыз етедi әрі биосферада органикалық заттың негiзгi массалары болып табылады. Полисахаридтердің классификациясына моносахаридтер және олардың туындыларының қалдықтары жатады. Егер полисахарид бiр түр ғана бар моносахаридтың қалдықтарында болса, ол полисахаридтер деп атайды.

Басқа да өсімдік тектес полисахаридтердің тәжірбиелі гиперлипидемия  мен атеросклероздың ағымына әсері туралы берілген ақпараттар зерттеушілердің қызығушылығын тудыруда. Сульфополисахаридтердің  түрлері, солардың ішінде крахмал, амилопектин, пектин, целлюлоза, агар, тағы

 

альгин қышқылының, инулиннің, ксилонның және гуммиарабиканың сульфотуындыларын 14-120 мг/кг мөлшерде 6 мл жүгері майымен жегізу арқылы туындаған күшті гиперлипидемиясы бар егеуқұйрықтарға тері асты арқылы бір рет енгізгенде липемиялары төмендеген. Иттердің тамағына 20% целлюлоза қосудан эндогенді бөлуі күрт жоғарылап, тағамдық холестериннің сіңірілуі төмендеген. Егеуқұйрықтың күнделікті рационына пектинді қосу кезінде экзогенді холестеринді сіңіру төмендеген [15,24]. Жүргізген тәжірибелер арқылы шелденген науқастарды кешенді курорттық емдеуге жералмұрт түйнегінің ұнтағынан дайындалған коктейлін енгізу липидтік алмасуға оңтайлы әсер етіп, тексерілушінің дене салмағының азаюын, жалпы көңіл-күйінің жақсаруына септігін тигізген [39]. Жералмұрт тамырының инулин-пектиндік концентратының айқын гипогликемиялық белсенділігі бар екендігі анықталды [21]. Гуарлық шайыр – үнді мамыргүлі шырынынан алынған гельтүзуші клетчатка – қандағы холестерин деңгейін төмендеткіш қасиеті бар [8].

Зерттеу жұмыстарында күріш, бидай крахмалдары мен инулинді экспериментальді гипергликемиясы бар қояндарға енгізгенде инсулин сөлінің күшеюіне байланысты олардың дамуы бәсеңдей түскен [15].

Бауырдағы крахмал және қан сарысуындағы холестерин деңгейін төмендетеді, өйткені ол рибофлавин синтезін ішек бактерияларымен қалыптастырады.Ең соңғысы ферменттер мен коферменттердің құрамына еніп, холестериннің өт қышқылдарына қарай алмасуын және соңғысы оның ағзадан шығуын стимулдейді. Бұл атеросклерозды болдырмау үшін маңызды рөл атқарады. Крахмалдың да май қышқылдарының алмасуының қарқындауын арттыратын қасиеті бар [8].

Полисахаридтерге , жеке алғанда: декстрин — крахмалдың гидролизының полисахариді әрі өнiмi; крахмал — бөлiп шығаратын энергетикалық қор көзі , өсiмдiк организмнің негiзгі полисахаридтері жатады. Гликоген — жануарлар организміндегі торшалардағы бөлiп шығарып қойылатын энергетикалық қор полисахарид, бiрақ та азғантай ғана мөлшері кездеседi және өсiмдiктердiң түрлерінде кездеседі. Целлюлоза — өсiмдiктердiң торша қабықтарындағы негiзгi құрылымдық полисахарид.

Хитин — саңырауқұлақтардың торша қабықтары және бунақ аяқтыларда кездеседі, сонымен бiрге шыбын-шiркейлердi сүлденiң негiзгi құрылымдық полисахариді; галактоманнаны — бұршақ, сондай гуараналар және айлауықты шайыр өсімдігінiң және кейбiр өсiмдiктерiнiң қордағы полисахаридтары; глюкоманнан — коннякудiң түйнектерінен полисахарид алынатын кiшiрейтiн тағамдық талшық глюкоза және маннозаның алмасушы буындарынан, ерiтінділерінен тұрады; амилоид — пергаменттiк қағаз өндiрiсiнде пайдаланылады: декстрин — картоп немесе жүгерi крахмалынан қыздырып өңдеу арқылы алынатын полисахарид. Крахмал (C6H10O5) — мономерi альфа- глюкоза болып табылатын амилопектиннiң полисахаридтері. Әртүрлi өсiмдiкте

 

хлоропластардағы синтез жасалатын крахмал жарықтың әсерiнен фотосинтезде, бiрнеше құрылымы, молекулалардың полимерлену дөрежесi, полимерлiк және физикалық-химиялық қасиеттер бойынша ерекшеленеді. Болашақта және қолданбалы зерттеулердiң перспективалы бағыттарының бiрi табиғи және синтетикалық физиологиялық белсендi заттар көмегiмен өсудi реттеудің және өсiмдiктердiң дамытуын зерттеу [2,3].

Сонымен қатар өсiмдiктердiң, жеке бір организмнiң дамуының алғашқы сатысында қаңқаның өсуi және өсiмдiктердiң полисахарид құрамындағы маңызы және маңызды өзгерiстердің өсуiнен бастайды.

Өсiмдiктердiң өнуінің жоғарылауы және олардың өсу жылдамдығын биостимуляторлардың су ерiтiндiлерiмен егiнді егудің алдында өңдеу жеткілікті.            Мысалы,        осылай                             өсiмдiктердiң    тұқымдарына Amaranthuscruentusтың амарантынан пектиннiң әсерiнде микро- элементтерiмен бiрге биохимиялық үрдістердің белсенділігі, қанқаның өсуiнің энергиясы үлкейедi, олардың шығымдылығы бидайдың өнiмдiгi жоғарылайды.

Моносахаридтар, органикалық байланыс, көмiрсутектердiң негiзгi топтарын, су топтар және (альдоза ) альдегидтiк немесе (кетоздар ) топтарды болады.   Триозы, пентозы, гексоза және тағы басқаларларда ұсақтайды.  3, 4, 5,

6 және тағы басқалар көмiртектiң атомдарының шынжырларында; табиғи моносахаридар 9 атомнан астам көмiртегімен байланысқан. Көмiртектiң асимметриялық атомдарының моносахарид (изомерлiктi қара) 2n стереоизомерлердiң болуы мүмкiн. Моносахаридтер химиялық реакцияда, өзiндiк карбониль және су топтармен кiредi. Моносахаридтерге тән ерекшелiк

— қасиеті (циклсiз ) ашық және циклдiк формалары бар және формалардың әрқайсыларының туындыларын беру моносахаридтер болатын 5-мүшелi циклдер, фуранозамилар деп аталады, 6-мүшелi пиранозами. Моносахарид (гликопротеидтер, тағы басқалар) биополимерлердiң (гликозидтар, олигосахаридтер , полисахаридтар) күрделi көмiрсутектер және аралас көмірсутектер      құрамына      кiредi.      Бұл     моносахаридтер                                                                                                        гликозид байланыстарымен бiр-бiрiмен және көмiрсу емес молекуланың бiр бөлiгiмен байланған. Гидролизда қышқылдардың әсерiнен немесе бұл байланыстардың ферменттерi D — глюкоза және моносахаридтер , фруктоза, сирек кездеседi. Моносахарид биосинтез көмiрқышқыл газдан тұрады.

Олигосахаридтер – полисахаридтердің бір түрі және де моносахаридтер қалдықтарынан тұратын гомополисахаридтер деп атасақ болады. Олар көмiрсутектер молекулаларынан құралған. Олигосахаридтер көптеген жасушалық рецепторлардың немесе лиганд молекулаларының қабылдау бөлігін құрайды. Полимерлену дәрежелерiне байланысты (диозы) дисахаридтар, (триозы) трисахаридтер, (тетраозы) тетрасахарид болып жіктеледі. Олигосахаридтер құрамына — (олиго  сахаридтер) бiр моносахаридтың қалдығы немесе (Гето) әртүрлi қалдықтар кiре алады. Әр моносахаридтер төрт циклді болуы мүкін. Фураноза және

 

пираноза,-  деп  (моносахаридтер)  және  (гидроксилді     қоса)                                                                                               қалдықтың кез келген су тобы бар гликозид байланысымен жалғастыруға болады.

 

 

1.2. Өсімдіктердегі полисахаридтердің дәрілік және емдік- профилактикалық зат негізінде қолданылу аясы .

Құрамында полисахаридтері бар жолжелкен жапырақтарының тұнбасын қақырық түсіргіш заттар ретінде қолданылады. Дегенмен жолжелкен (Succus Plantaginis) шырынын – үлкен жолжелкеннің балғын жапырақтарының шырынынан, жолжелкеннің жерүсті бөліктерінің шырынынан дайындалған қоспа, «Плантаглюцид» түйіршікті препараты анацидті гастрит, созылмалы колит, асқазан жарасы кезінде және қалыпты немесе төмен қышқылды жағдайларда, асқыну уақытында және қайта науқастанудың алдын-алу үшін пайдаланады [6,7].

Ninkler және Kaiser зерттеушілерінің пікірінше, әртүрлі молекулалық салмақтағы пектин сульфаты секілді полисахаридтер тармақталмаған ірі гетерополярлы тізбектер мен сульфотоптардың болуына байланысты гиалуронидазаның белсенділік қасиетін төмендетеді [15]. Тамаша шегіргүлдің суда ерігіш полисахаридтері антиэкссудативті және антипролиферативті қасиетке ие [14]; бақшалық қараот (Portulaca oleracea L.) шөбінің полисахаридті кешені айқын қабынудың алдын алатын қарсы белсенділікке ие

[16]; кәдімгі түймешетеннің (Tanacetum vulgare L.) және кіші балдыршөптің (Lemna  minor          L.)  пектиндері    егеуқұйрықтарда                бутадионды    жаралардың қабынуының алдын алуға қарсы әсерін көрсеткен [17]. Исландиялық цитрарий өсімдігінің полисахаридтері – лихенин, изолихенин, галактоманан зақымдалған шырышты қабықтарды жұқа қабатпен жауып, кейінгі тітіркенгіштіктен сақтай отырып, зақымдалған ұлпалардың регенерациясын жеңілдетіп, айқын қабынуға қарсы әсерін береді. Исландиялық цитрарий өсімдігінің (Cetraria islandica (L.) Ach.) 0,48 г дозадағы полисахаридтері көмейдің, лимфа түйіндерінің, тілдің шырышты қабықтарының қабынуын және құрғауының алдын алады[18, 19, 20]. Пектиндік заттар медициналық практикада қан тоқтатушы препараттар ретінде,            сорбенттер                  дайындау        үшін   кеңінен   қолданылады.    Бұл                заттар организмнен зиянды металдарды, мысалы, қорғасын, кобальт, мыс, шығаруға септігін    тигізеді, салицилаттардың гастротоксикалығын төмендетіп, жараның пайда болуына қарсы әсер етеді және жеңіл іш өткізгіш препарат ретінде және т.б.пайдаланылады. Осы байланысты орай пектині бар өнімдер радиоактивті ластанған  территорияларда тұратын  адамдарға                пайдалануға ерекше түрде нұсқаулық ретінде беріледі. Сонымен қатар пектиндік заттар қабынуға қарсы, гипотензивті белсенділікке ие [4, 9, 10, 21, 22, 23]. Тағы пектин қышқылы дәрілік заттарды тасымалдағыш ретінде де пайдаланылуы мүмкін. Отандық өнеркәсіптер    алма   өсімдіктерінен,    цитрустардың    жемісінің,                  қызылшаның пектиндерін шығаруда. Пектиндерде ион алмасушылық қасиеттер, сорбциялық

 

белсенділігінің жоғары дәрежесі, тоқ ішектегі бактериальді ферментацияға сезімталдылығы, зат алмасуға оңтайлы әсер бар [24]. Қант диабеті кезінде кеңінен қолданылатын пектиннің инулинмен қосылысы орынды, өйткені пектин көмірсу алмасуын реттеуді қалыптастырады. Мұны инулин мен пектині бар жералмұрт түйнегінің мысалын алуға болады. Бұл шикізат оның негізінде жоғары әсерлі диабетке қарсы дәрілік-профилактикалық заттар шығару мақсатында болашақта өндіру перспективасы болып табылады [21].

Соңғы кездерде ағзаның иммундық реакциясына әсер ететін заттарды іздестіру және олардың өндіру жолдарын зерттеуге көп көңіл бөлінуде. Көптеген ғалымдар өсімдіктердің иммуномодульдегіш қасиеттері мен полисахаридтері бар фитопрепараттарды бір-бірімен байланыстырады [12, 25]. Сонау қиыр шығыс аймағындағы кездесетін жоғары дәрежеде тазартылған  теңіз балдырларының және кей өсімдіктердің полисахаридтері: фукоидан, зостерин мен каррагинанның әр түрлі фракицялары, сонымен қатар ламинаранның табиғи полисахаридінен ферментативті трансформация арқылы алынған транслам препараты иммуномодульдегіштік қасиетке ие [26, 27]. Сібірде кездесетін балқарағайдың (Larix sibirica Mill.) арабиногалактаны иммунитеттің гуморальді және клеткалық бөліміне белсенді әсер ету арқасында тірі оба вакцинасының қорғаныштық қасиеттерін арттырады [28]. Балдыршөп (Lemna minor L.) пен түймешетен (Tanacetum vulgare L.) пектиндерінен иммунотроптық әсер табылған [17].

Өсімдіктерде биологиялық мағынасы мен тұрған орны бойынша бір иммуностимулдеуші полисахаридтер гемицеллюлозаларға жатып, клетка қабырғасы құрамына енеді, ал өзгелері резервті полисахаридтер (дәріханалық түймедағының (Chamomilla recutita (L.) Rausch.), күрең қызыл эхинацеяның шырышты полисахаридтері (Echinacea purpurea (L.) Moench) болып табылады. Құрамында урон қышқылы бар полианиондық құрылым бейтарап полисахаридтерге қарағанда анағұрлым күшті иммуностимулятор болып саналады [29], шіліктен (Taxus cupsidata L.), мандариннен (Citrus reticulate Blan.), сассафрастан (Sassafras albidum Nees.), ақсырт тамырынан (Bryonia alba L.), мамыргүл шайырынан (Acacia sp.) алынған инулин, крахмал, декстрин, макромолекулалы полисахаридтер, алма амилопектині, жүгері (Zea mays L.) полисахариді секілді мұндай өсімдік текті полисахаридтер өзіндік антиденелерді туындатуға және қан сарысуындағы пропердин титрін жоғарылатуға қабілетті келеді. Ол жануарлардың инфекцияларға өзіндік қана емес сонымен қатар резистенттіліктің артуында маңызды рөл атқарады [15].

Сілтілік деградация әдістері және ферментативті гидролиз арқылы бөліп алынған исландиялық цетрарийдің қабығынан алынған полисахаридті фракциялар сау егеуқұйрықтарда перифериялық қанда лейкоциттер санын көбейтіп және көкбауыр массасын ұлғайтады (68%-ға). Өсімдік текті полисахаридтердің кей фракциялары гуморальді иммунитеттің факторларына

 

әсер етеді: қан сарысуындағы комплементтер титрі мен лизоцим санын жоғарылатады [31, 32].

Кейбір өсімдік текті полисахаридтердің экспериментальді гиперлипидемия мен атеросклерозға әсері туралы берілген көптеген мәліметтер зерттеушілердің қызығушылығын тудыруда. Сульфополисахаридтердің қатары, соның ішінде крахмалдың, амилопектиннің, пектиннің, целлюлозаның, агардың, альгин қышқылының, инулиннің, ксилонның және гуммиарабиканың сульфо- туындыларын 14-120 мг/кг мөлшерде 6 мл жүгері майымен жегізуден туындаған күшті гиперлипидемиясы бар егеуқұйрықтарға тері асты арқылы бір рет енгізгенде липемия төмендеген. Иттердің тамағына 20% целлюлоза қосудан эндогенді бөлу күрт жоғарылап, тағамдық холестериннің сіңірілуі төмендеген. Егеуқұйрықтың негізгі рационына пектинді қосу кезінде экзогенді холестеринді сіңіру төмендеген [15, 24]. Жүргізілген зерттеулер арқылы шелденген науқастарды кешенді курорттық емдеуге жералмұрт түйнегінің ұнтағынан дайындалған коктейлін енгізу липидтік алмасуға оңтайлы әсер етіп, тексерілушінің дене салмағының азаюын, жалпы көңіл-күйінің жақсаруын қалыптастырған [39]. Жералмұрт тамырының инулин-пектиндік концентратының айқын гипогликемиялық белсенділігі анықталды [21]. Гуарлық шайыр – үнді мамыргүлінің шырынынан алынған гельтүзуші клетчатка – қандағы холестерин деңгейін төмендетуге қабілетті [8].

Зерттеулерде күріш, бидай крахмалдары мен инулинді экспериментальді гипергликемиясы бар қояндарға енгізу кезінде инсулин сөлінің күшеюіне байланысты олардың дамуы кешеуілдеген [15].

Крахмал бауырдағы мен қан сарысуындағы холестерин деңгейін төмендететіні белгілі, өйткені рибофлавин синтезін ішек бактерияларымен қалыптастырады. Соңғысы ферменттер мен коферменттердің құрамына еніп, холестериннің өт қышқылдарына ауысуын және кейінгісі оның ағзадан шығуын стимулдейді. Бұл атеросклерозды болдырмау үшін маңызды рөл атқарады. Крахмал да май қышқылдарының алмасуының қарқындауын қалыптастырады

[8].

Соңғы жылдары полисахаридтердің асқазан мен 12 елі ішектің экспериментальді жара модельдеріне әсері кеңінен зерттелуде. Кейбір полисахаридтер жаралы аурулардың терапиясында қолданылуға келешекті тиімді антиульцерогенді агенттер боп табылды. Vokas пен қызметкерлері сульфицирленген амилозаны 62,5 мг/кг мөлшерінде асқазанның экспериментальді жарасы бар егеуқұйрықтарға Shay бойынша күніне 1-3 рет енгізгенде жараның туындау жиілігі 80%-ға төмендеді, ал 125 мг/кг мөлшерінде жараның туындауы толық жойылды. Автор амилоза сульфатының әсер ету механизмін сульфатты амилозадағы күкіртті қышқылмен эфирлік байланысқан өзіндік простетикалық топтар арқылы пепсиннің белсенділігінің тежелуі арқылы түсіндіреді. Крахмалдың поликүкіртті эфирлері анағұрлым күшті әсер етеді. Anderson “in vitro” тәжірибелерде сульфирленген каррагининді немесе

 

фуканды муцинға енгізу одан пепсиннің өтуін тежейді және субстратпен байланыстыру арқылы белоктық субстратты пептикалық қорытудан қорғайды. Полисахаридтердің антипептикалық белсенділігі олардың сульфицирленуіне пропорциональды түрде өзгеретінін атап өту қажет [15]. Кәдімгі зығыр (Linum usitatissimum L.) тұқымының полисахаридті комплексі жараға қарсы әсер ететіні анықталды [16]. Гуар шайыры асқазаннан қанттың сіңірілуін баяулатады [8].

Пятигорск мемлекеттік фармацевтикалық академиясы ғалымдары жұмыстарымен пектинді заттардың гепатопротекторлы белсенділігі олардың молекулалық массасына кері пропорционал екендігі белгілі болды. Рауғаштан алынған пектиндей, жералмұрттан алынған пектинге гепатопротекторлы қасиеттер қызылшаға қарағанда жоғары дәрежеде тән [21]. Сонымен қатар гепатопротекторлы белсенділік аюқұлақ (Verbascum sp.) шөбінен, асқабақ тұқымынан (Cucurbita L.), үлкен жолжелкеннен (Plantago major L.) алынған суда ерігіш полисахаридтерге тән [16, 40].

Дисбактериоз коррекциясына оңтайлы амал болып пребиотиктерді  қолдану саналады. Пребиотиктер – иесінің асқорыту жолдарында болатын микроорганизмдердің өсуі мен көбеюі үшін қажетті заттар. Бифидогенді факторларды енгізу жолымен аутоштамдардың өсуін стимулдеу эубактериялардың өзін экзогенді түрде енгізуге қарағанда физиологиялыққа жақынырақ. Пребиотикалық әсер ететін заттар тізіміне пектиндер, декстриндер, инулиндер, пуллуландар жатады [41].

Салыстырмалы түрде әр түрлі өсімдік текті полисахаридтердің вирустық инфекцияларға әсері толығырақ зерттелді. Алма мен лимон пектиндерінің, зығыр тұқымының шырышынан, мамыргүлдің шайырынан, кәдімгі миртадан (Myrtus communis L.) алынған полисахаридтердің аллантойдты сұйықтың препаратында және тауық жұмыртқасының эмбрионында А тұмауы вирусының көбеюі мен гемаглютинациясын тежейтіні анықталды [8]. Авторлар әсер ету механизмі негізінде полисахарид пен вирустың тікелей адсорбционды кешен түзуі жатыр деп болжайды. “In vivo” тәжірибелерінде антивирустық әсер бірнеше полисахаридтер үшін көрсетілген. Hurst пен Stasey натрий- карбоксиметилцеллюлозаның, крахмал мен амилопектиннің, сонымен қатар альгин қышқылының эфирлері интраназальді енгізу кезінде клетка ішіне вирустың ену қабілетінің жойылуы салдарынан тышқандарды А және В тұмау вирустарының жұғуынан сақтайтынын мәлімдеді. Horstall мен McCarty агар, гуммиарабик және крахмалды тышқандардың мұрын қуысына енгізу кезінде тышқандардағы өкпенің қабыну вирусының вируленттілігі төмендейтінін, жануарлардың тірі қалуы жоғарылайтынын, вирустардың тышқан өкпесінде көбеюі жойылатынын көрсетті. Бұл әсерлер вирустардың көбеюіне қажетті саналатын белгілі бір клеткаішілік ферментті жүйеге полисахаридтердің және вирустардың бәсекелес арақатынасы арқасында туындайды [15].

Жебір (Thymus serpyllum L.) полисахариді микробқа қарсы әсер ету қабілетіне ие [16]. Қышқылдық сипатына орай пектиндерде микробқа қарсы

 

әсер ете алады: стафилококтар, энтеробактериялар, бациллалардың  өсуін жояды [24].

Ershoff жалпы рацион массасының 59%-ын құрайтын крахмал, декстрин және глюкоза рентген сәулелерінің сублетальді дозаларымен сәулелендіруден кейін ақ тышқандардың орташа өмір сүру ұзақтығы 55 күннен 77 күнге дейін созылатыны туралы мәліметтер алды. Ershoff бойынша глюкоза анағұрлым жоғары белсенділік танытты. Автор жеңіл түрде радиацияға ұшыраған ішек эпителийлері жоғарымолекулалы полисахаридтерге қарағанда моносахарид- терді жеңілірек сіңіретіні туралы гипотеза ұсынды [15].

Кейбір ғалымдар өсімдік текті полисахаридтердің ісікке қарсы белсенділігін зерттеді. Belkin және соавторлар 28 өсімдіктерден бөліп алынған полисахаридтердің (4-1000 мг/кг мөлшерде бір реттік көкетішілік енгізу кезінде) бөсірлі саркомасы бар және Иосида берік саркомасы бар ақ тышқандарға әсерін зерттеді. Ісіктердің клеткалардың вакуолизациясы мен цитоплазмалық түйіршіктердің пайда болуына анағұрлым белсенді әсер еткен алтыншыбық (Solidago sp.), қымыздық (Rhumex acetosella L.), далалық  жоңышқа (Trifolium pretense L.), юкка (Ycca shidegera L.), канадалық сангвинария (Sanguinaria canadensis L.), критстік көкбасшөп (Erynguim creticum), ақ бриония (Bryonia alba L.), кәдімгі түйежапырақ (Arctium lappa L.) және көк әлекшөптен (Colchicum autumnale L.) алынған полисахаридтер, сонымен қатар натрий альгинаттары және теңіз балдырларынан алынған полисахаридтер болды. Алайда, “in vitro” тәжірибелерінде бұл полисахаридтер бөсірлі клеткалардың ұлпалық культурасына әсер еткен жоқ, яғни тікелей цитотоксикалық әсер болмады. Авторлар полисахаридтердің ісікке қарсы әсер ету механизмі туралы болжамдар қатарын ұсынды: ағзадағы полисахаридтердің

«активациясы», олармен ретикуло-эндотелиальді жүйенің белсенділігінің не лейкопоэз стимуляциясы [15].

Исландиялық цетрарийден бөліп алынған полисахаридтер үшін “in vitro” тәжірибелерінде карцином-180 моделінде ісікке қарсы белсенділік көрсетілгені туралы мәліметтер бар [42]. Ферментативті гидролиз әдісі арқылы бөліп алынған және 10 мг/кг мөлшерде трансплантацияға дейін 15 күн бұрын тышқандарға енгізілген фракциялардың бірі 180-саркомасы бар тышқандардың тірі қалуының статистикалық тұрғыдан анық жоғарылауын қамтамасыз етеді (21%-ға) [31].

Соңғы уақыттарда кейбір полисахаридтерді металдармен улану кезінде олардың антидотты белсенділігі жағынан зерттелуде [23]. McDonald және қызметкерлері егеуқұйрықтарды Pb(C₂H₃O₂)₂ түріндегі қорғасынды күре тамыр ішіне енгізу (25 мг/кг) арқылы уландырды. Одан кейінгі пектинді күре тамыр ішіне енгізу егеуқұйрықтардың сүйегіндегі қорғасын мөлшерін анағұрлым төмендеткен. О.А.Архипова мен қызметкерлері өздерінің мақалаларында әр түрлі текті пектиндер “in vitro” тәжірибелерінде қорғасын мен сынап иондарын байланыстыратыны туралы, ал теңіз шошқаларына жүргізілген тәжірибелерде

 

берілген иондардың ішек арқылы экскрециясын жоғарылатып, интоксикацияның қарқындылығын төмендеткені туралы көрсеткен [15]. Жералмұрттың полисахаридтері айқын детоксикалық әсер ету қабілетіне ие болатыны анықталды [21]. Альгин қышқылының ион алмасушылық қасиеті урон қышқылының қатынасына тәуелді. Урон қышқылының жоғары мөлшері жоғары сорбциондық қабілетін қамтамасыз етеді [8].

Тамаша шегіргүл шөптерінің суда ерігіш полисахаридтерінің капиллярлардың өткізгіштігіне әсері зерттелді. Оларды енгізгенде боялудың дақтарының көрінуінің латентті мерзімі бақылаумен салыстырғанда жоғарылап, сонымен қатар тамырдың диаметрі кішірейетіні байқалған [14].

Демоноропс – (Daemonorops draco) – Palmae тұқымдасы Daemonorops-тың әртүрлі түрлерінің жемістерінен алынатын шайыр. Ол ерте кезден бері қанды қайта қалпына келтіруші және ауруды басушы заттар ретінде қолданылып келеді [8]. Бұл өсімдіктің пектинін гипертониялық ауруы бар науқасқа қолдану кезінде (күніне 3 реттен 0,5-1 г-нан ішке) қызғылықты мәліметтер алынған. Аурудың І және ІІ сатыларында ұзақ мерзімді (4-10 айға) және айқын артерия қысымының төмендеуі және жалпы жай-күйдің жақсаруы орын алған, ал ІІІ сатысында – тек қысқа мерзімдік жақсару болған. Барлық жағдайда да диурез артып, бас ауруы қайтып, ұйқы мен жалпы жай-күй жақсарған. Пектин  сонымен қатар кейбір бүйрек ауруларында (күшті және созылмалы нефрит, пиелонефрит, бүйректің амилоидозы, нефрозды-нефрит) пайдалы болып шықты. Бұл кезде альбуминирия төмендеп, диурез күшейіп, систолалық және диастолалық қысым төмендеп, қызыл және ақ қанның көрінісі жақсаруы байқалған [15].

Целлюлозаның гликолатымен күйікті емдеу сипатталған. Оны күйген жерге жаққан кезде эпителизация үдеп, ауру мен плазморрагия бәсеңдеп, емдеу мерзімі қысқарып, бактериальді асқынулар, контрактуралар және келлоидтар жиілігі азайды [15].

2002 жылы Мәскеулік спорттық медицинаның ғылыми-практикалық орталығының клиникалық фармакология мен допингке қарсы бақылау зертханасында жоғары білікті жүгіргіш-спортсмендердің алысқа және жақын арақашықтыққа физикалық еңбекке қабілеттілігіне «Влаирин» препаратының әсері зерттеулер жүргізілді. «Влаирин» құрамында Памир тауының өсімдіктерінен алынған балды экстрактісі мен поисахаридтер комплексі болады. Олар адам организмінің иммунодефицитті жағдайға тұрақтылығын арттырады, гомеостазды жақсартады, эндокринді бездердің, ер адамдардың потенциясының қызметін жоғарылатады, жүрек-қан тамыр жүйесінің қызметін тұрақтандырады. Берілген зерттеулерге қарап, влаирин спортсмендердің қайта қалпына келуі мен спорттық еңбекке қабілеттілігін түзетуге арналған нәтижелі зат ретінде белгілі екендігі анықталды. Әсер ету механизмі жұмысшы бұлшықеттер клеткасында энергияның анаэробты-аэробты пайда болу процестеріне әсерімен сипатталады. Бұл әсер шамадан тыс физикалық күш

 

түсіру кезінде спортсмендер ағзасының антигипоскиялық қорғанышын қалыптастырады. Ол спортсмендердің төзімділігін арттырады, өйткені спортсмен организмінің көмірсулық депосын толтыратын, шамадан тыс физикалық күш түсіруден соң еңбекке қабілеттілігін қайта қалпына келтіру процестерін үдететін, макроэргиялық фосфаттардың синтезін жоғарылататын энергия көзі болып табылады, сонымен қатар орталық жүйке жүйесіне сергіткіштік әсер етеді [43].

Т. И. Муравьева алғаш болып ақ омеланың (улы ақ жидекті бұта) (Viscum album L.) жапырақты өркенінен, қарапайым фирмианның (Firmiana simplex Wight W.F.) жапырақтары мен гүл шоғырынан, американдық фитолактың (Phytolacca Americana L.) жапырақтары мен гүлшоғырынан, женьшеннің (Panax Ginseng C.) тамыры мен шротынан, кәдімгі цикорий (Cichorium intybus L.) шөбінен, биік аюқұлақ (Verbascum elatum L.) гүлінен бөліп алынған суда ерігіш полисахаридтердің фармакологиялық белсенділігінің спектрін анықтады. Айқын антигипоксиялық, антиоксиданттық, иммуно-модулдегіштік, гепато- протекторлық және радиопротекторлы әсердің болуына байланысты оларды фармако-санациялық дәрілік заттар ретінде қолданудың келешегі зор [44].

Эхинацеяның полисахаридтері бірден-бір зерттелген полисахаридтердің бірі болып табылады. Көптеген авторлар қызыл күрең эхинацеяның мүмкіндіктерін қанттар құрамына, молекулалық массасына байланысты фагоцитозды стимулдейтін, стрептококты гиалуронидазаның белсенділігін тежейтін, интерферон өнімдерін макрофагтармен индуцирлейтін, ісік некрозы (TNF) факторының секрециясын стимулдейтін, ісінгенге қарсы қасиет көрсететін полисахаридті иммунитетті стимулдейтін, Candida oblicans, Listeria және Leischmania туысының кей бактерияларына ингибирлеуші әсер ететін мүмкіндігін анықтады. Қызыл күрең және жіңішке жапырақты эхинациядан алынатын гликопротеин мен гликопротеин-полисахаридтік кешен В- лимфоциттерді стимулдейді, интерлейкин-1, TNF, және α — мен β – интерферондардың секрециясын макрофагтар арқылы тудырады. Соңғыда эхинацияның әр түрлі түрінің тамырларынан алынған гликопротеидтер мен полисахаридтері бар тазартылған экстрактілер тікелей вирусқа қарсы (тұмау мен герпес вирустарының қатынасында) белсенділікке және α- және β- интерферондардың жасалуына стимулдеуші әсер ету арқылы жанама түрдегі тікелей емес вирусқа қарсы әсер етуге қабілетті [47].

Биологиялық белсенді қоспалар әйел организмінен токсикалық заттарды жойып қана қоймай, жалпы жағдайды анағұрлым жақсартады. Мысалы, құрамындағы теңіздің қоңыр балдырларының полисахаридтері негізгі әсер еткіш зат болып табылатын қоспаларды фетоұрықжолдастық жеткіліксіздікті кешенді емдеу кезінде пайдалану зерттелді. Бұл БАҚ-пен (БАД) үйлескен медикаментозды емдеуді пайдалану ұрықжолдас пен ұрық арасындағы қанайналымды жақсартқан. Бұл кіндік тамырларында қан ағуының жылдамдығының артуына байланысты, нәтижесінде алмасу процестерінің

 

қарқындылығына, гипоксия дәрежесі азаюына, қандағы реологияның жақсаруына, босану стрестеріне ұрықтың бейімделушілік жүйелерінің дайындығы үшін ең маңызды мерзім боп саналатын жүктіліктің 3- триместріндегі компенсаторлы — бейімделушілік механизмдерінің жоғарылауына әкеледі. Бұның барлығы жаңа туған нәрестенің ерте бейімделуінің жақсаруын, ішектің жиырылуының жақсаруы мен байланыстырылуының арқасында алмасудың толық тотық тотықпаған өнімдері мен токсиндердің шығарылуының үдетілуін, сәби организмінің қорғаныштық күшінің артуын қалыптастырады. Созылмалы фетоұрықжолдастық жеткіліксіздікті емдеудің дайындалған тәсілі жекілікті түрде нәтижелі,қауіпсіз емес, ерте неонатальді мерзімде бейімделудің көрсеткіщтеріне оңтайлы әсер етеді [48].

Санкт-Петербургтік мемлекеттік химия — фармацевтикалық академиясында түйе тікенегінің (Alhagi pseudalhagi (Bieb.) Desv.) полисахаридтерін белсенді түрде зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Бұл өсімдіктің жерүсті бөлігінен алынған, полисахаридтері болатын су сіріндісі күшті гипобариялық гипоксия, гемиялық, ұлпалық гипоксия, қыздыру моделдеріне бір реттік 50, 100 және 200 мг/кг мөлшерде көкетішілік түрде енгізген жағдайда айқын антигипоксиялық әсер көрсету қабілетіне ие екендігі анықталды [49]. Осындай сулы шығымдар бақылау жануарларымен салыстырғанда диурезді 130%-ға арттырған. Түйе тікенегінің полисахаридтік кешені қабынуға қарсы әсерінің айқындылығы бойынша фенилбутанозбен салыстыруға болады және қырмызы тұндырмасынан асып түседі, сонымен қатаритбүлдіргеннің жапырағынан дайындалған қайнатпадан (салыстырмалы препарат) асып түсетін айқын диуретикалық, нефропротекторлық, литолитикалық әсерлер тән. Зерттелуші полисахаридті кешенге ауру басқыштық, седативті, иммунотроптық белсенділіктерге ие [49, 50].

Исландиялық цетрарий полисахаридіне көп көңіл бөлінуде. Бұл полисахарид муколиттік, иммуномодулдегіштік, қабынуға қарсы, микробқа қарсы, антиульцерогендік әсерлерге ие [5, 6, 10, 11, 18]. Исландиялық цетрарийдің қабығы – бұл әр түрлі биологиялық белсенді қоспалардың құрамына енетін шикізат. Қазіргі уақытта бұл өсімдіктің полисахаридтерінің қасиеттерін зерттеу бойынша жұмыстар жүргізілуде, соның ішінде Санкт- Петербургтік мемлекеттік химия-фармацевтикалық академиясында да зерттелінуде. Олар суда ерігіш полисахаридтерімен, пектинді заттармен, А және Б гемицеллюлозалармен көрсетіледі. Әр фракцияның токсинділігі (оларды төмен токсинді қосылыстарға жатқызуға болады) анықталды, сонымен қатаролардың антигипоксиялық, қабынуға қарсы және антиульцерогендік қасиеттері белгілі болды.

Санкт-Петербургтік мемлекеттік химия-фармацевтикалық академиясында Ресей федерациясы территориясында кеңінен таралған жүрек тәрізді жөке өсімдігінің химиялық құрамы мен фармакологиялық белсенділігі зерттелуде.

 

Полисахаридті жүрек тәрізді жөке экстрактісінің антигипоксиялық, фервопротекторлық, психотроптық, аналгезирлік, қабынуға қарсы, жараны жазушы, иммунотроптық әсері бары анықталды [54 — 57]. Полисахаридті кешен себепші болатын фармакологиялық әсерлерінің анықталуы бойынша зерттеулер жүргізген кезде жүрек тәрізді жөке жапырақтарының полисахаридтері айқын антигипоксиялық және қабынуға қарсы әсерге ие екендігі белгілі болды.

Исландиялық цетрарий мен жүрек тәрізді жөкені зерттеу дәрілік және емдік-профилактикалық заттарды жасау үшін оларды пайдаланудың келешегі зор екендігін білдіреді.

 

 

• Бидайдың in vitro жағдайында өсірілетін жасушалық суспензиялық заттары және олардың физиологиялық белсенділігі

Қазіргі уақытта in vivo және in vitro жағдайында өсімдік клеткаларының морфогенез, өсу және бейімделу процестеріне стрес фактордары мен фито гормодардың әсерінен интермедиаттар болып табылатын сигналды заттарды анықтау бойынша көптеген зерттеулер жүргізілуде [1].

Өсімдіктің цитофизиологиялық зандылықтары жөніндегі маселелерді зерттеудің қазіргі жағдайларының талдауы, әсіресе дәнді дақылдардың өсірілген ұлпа және клеткаларында жеткіліксіз зерттелгендігін көрсетеді зерттеушілердің қызығушылығы жекеленген компотентті клеткалардан бастап сомалық эмбриогенездің клетка сыртына бөлінген сигналдармен индуктурларды зертттеуге бағытталған. Осыған байланысты, сомалық эмбриогенездің клеткалық механизмдерін және оның цитоморфоздағы процестерімен клетка аралық қарым қатынастарын зерттеу аса маңызды маселелердің бірі.

In vitro жағдайында морфогенез процестерінің заңдылықтарын клеткалық және молекулалық деңгейде зерттеулер бойынша мәлеметтер жиі кездескенімен бұл процестегі биолгиялық белсенді заттардың және клетка аралық қарым – қатынастардың табиғаты осы күге дейін толық зерттелмеген. Сонғы жылдары фитогормондармен қатар өсімдіктер морфогенезін реттейтін маңызды факторлар қатарына полисахаридтерді және белокты заттарды жатқызуға болады. Өсімдік полисахпридтері өзінің механикалық және физиологиялық қасиеттерімен белгілі. Олар өсідіктердің өсуін, дамуын және қорғаныш ракциясын реттеуге қабілетті биологиялық белсенді заттар болып табылғандықтан ғалымдардың қызығушылығын тудырады [2].

Өсімдік ұлпа культурасындағы морфогенез және сомалық эмброгенез процестері. Морфогенез өте күрделі процесс. Оның реттелуі клеткалық, ұлпалық және мүшелік деңгейде жүзеге асады.

Морфогенезде клеткалардың бөліну, созылу, дифференцатциялану, қартаю және жойылу процесстерін анықтайтын өзара бір-біріне тәуелді факторлар жатады [11]. Морфогенез процесін онтогенездегі жеке деңгей ретінде ғана емес

 

сондай ақ едәуір элементарлы биологиялық процестерге әсер ететін деңгей ретінде қарастыру үшін жеткілікті негіздер бар [13,14].

Өсімдік морфогенезі – өсімдіктің даму процесін жеңіл өзгертуге дамудың жеке сатысын басқаларынан тәуелсіз зерттеуге мүмкіндік беретін иілгіш және қайта орнына келетін процесс. Бірақ, өсімдік морфогенезін қарқынды зерттеу олардың көптеген ішкі, сыртқы факторлардан және олардың өзара байланыстарынан тәуелді морфогенетикалық процестердің интегралды сипатымен қиындайды [16].

In vitro жағдайындағы морфогенез – ағзаның дамуын қамтамасыз ету үшін форманың немесе құрылымның дамуы, жетілуі [18].

Морфогенез процесін зерттеу үшін ең жақсы үлгі ретінде in vitro жағдайында үнемі бақылауда болатын клетка,ұлпа, мүше культуралары алынады. Өсімдік клеткалары in vitro жағдайында толығымен өзінің морфогенетикалық потенциалын көрсете алады. Осындай бақыланатын жағдайлар арқылы басқаруға болады.

Дифференциациядан кейін каллус клеткалары бөлінуін тоқтатады, көбісі қартайып одан кейін өледі. Бөлініп алынған ұлпа культурасында каллус клеткаларының цитодифференциациясымен және тұтас өсімдік регенерациясын жүзеге асыратын жағдай жасауға болады [17].

Таза күйде бөліп алынған бұл полисахаридтер “in vitro” және “in vivo” тәжірибелерінде фагоцитоз моделіне иммуностимулдеуші әсер етеді [33, 34]. Исландиялық цетрарий қабығынан алынған полисахаридтерге бай сулы сығынды иммундық жүйеге жұмсақ әсер етуге қабілетті. Бұл иммуноциттерде энергия алмасуының жақсаруымен байланысты, сонымен қатар ағзада интерферонды жасап шығаруға қабілеттіліктің артуына байланысты [9, 35, 36, 37].

Бөрітарақтың әртүрлі түрінің тостағанша жапырағынан алынған суда ерігіш полисахаридтер антиаллергенді заттар ретінде пайдалануға мүмкін екендігі анықталды [38].

Маниок (Manihot utilissima Pohl), бидай (Triticum L.), картоп (Solanum tuberosum L.) крахмалы мен каррагенин “in vitro” және “in vivo” тәжірибелерінде белоктармен кешен түзуіне байланысты пепсин мен трипсин белсенділігін тежейді.

Tanaka мен Hoga өздерінің зерттеулерімен адренокортикотроптық гормон ерітіндісіне 10%-тік аравийлік шайырды қосып, егеуқұйрықтарға тері асты және күре тамыр іші арқылы енгізгенде гормон әсерін 3,5 есеге арттырып, уақытын ұзартқан (айырша бездің инфолюциясы мен бүйрекүсті бездерінің массасын ұлғайту тесті). Автордың мәліметі бойынша аравийлік шайыр гормон әсерін теңгерумен қатар адренокортикотроптық гормонға ұқсас белсенділікке ие. Бірақ та соңғысы мен аравийлік шайырдың кортикоидогенезге әсер ету механизмі әртүрлі [15].

 

Морфогенез негізінде клетка дифференциациясы жатады. Бірақ цитдифференциациядан айырмашылығы каллус клеткалары басқа ұлпаларды өткізетін элементке өзгереді, морфогенез процесі кезінде олар екіншілік дифференциацияда қайта маманданған мүшелердің құрылымы мен қызметіне ие болады. Каллус ұлпаларының морфогенезі екі бағдарлама арқылы жүзеге асады: сомалық эмбриогенез және органогенез. Органогенез арқылы даму кезінде каллус клеткаларының алдымен жекеленген монополярлы мүшелер регенерацияланады (тамыр,сабақ, сирек-гүл және жапырақ)және олардан тұтас өсімдік регенерацияланады.

Астық тұқымдастардың ұлпа және клетка культураларын өсірумен байланысты өте маңызды мәселелердің бірі ұзақ мерзім өсуді өсіру кезінде сомалық эмбриогенезге қабілеттілігінен тез айырылып қалуы мүмкін [14 — 16].

 

 

• Өсімдіктердегі өсу процесінің реттеу белсенділігі

Өсімдік гормондарының өсу процестерін реттейтін қосындылар туралы ілім ХХ ғасырдың отызыншы жылдаржың ортасында қалыптасқан [20]. Көптеген қосжарнақты өсімдіктер каллустың түзілуін иннициациялау үшін қоректік орта құрамында аукцин мен цитокинин бірге болу керек,ал астықтұқымдастар бойынша жасалған жұмыстарда каллус түзілуі үшін тек аукцин керек, цитокинин қосылуы клетканың бөліну процесін тежейтіндігін көрсетті.

Мофогенездің пренципиалды негізгі қасиеті — in vivo-да, сонымен қатар in vitro-дағы жағдайдағы жолының әмбебаптылығы [13]. Өсімдік клеткалары in vitro жағдайында өзінің морфогенетикалық потенциалын бүтін өсімдіктің дамуына дейін көрсете алды. Құрамында шірнелі заттары мол көптеген өсімдіктер медицинада және ветеринарияда кең қолданады. Өсімдіктегі шірнелі заттардың химиялық құрамы өте аз зерттелгендіктен бұл қосылыстар құрылымы күрделі полисахаридтер ретінде қарастырылып келеді [18].

Өсімдіктерде негізінен полисахаридтерді шірне бөлінетін ерекше құрылымдар болатыны байқалды. Шірне идиобластар клеткасында пайда болып,клетка қабығымен протопласт аралығында жинақталады. Бөлінетін полисахаридтерді шірнелер қышқыл және бейтарап, пектинді заттарға жақын полисахаридтерден құралады. Жүгерінің гидролизденген тамыр қынабынан бөлінген шірненің құрамында глюкоза 22%, галактоза 32%, галактурон қышқылы 12%, манноза 6%, фруктоза 8%, рамноза 1% және ксилоза 5% болатындығы анықталды. Өсімдік түрлеріне байланысты бөлінетін шірнелердің атқаратын қызметтері де түрліше болады [19].

Фукозасы бар олигосахаридтердің картоптың қорғаныш реакциясында және Phytophtora infestans саңырауқұлақ жұқпалы ауруына картоптың олигосахарид — өндірген төзімділіктің туындауында илисоторлы қасиетінің туындайтыны көрсетілген [17].

 

Жүгерінің борпылдақ эмбриогенді каллустарының клетка аралық кеңістігінде фибриллярлы тордың болатындығы сипатталған [18]. Фибрллярлы тордың құрамында полисахаридті компоненттер бар. Гвинея шөптерінің эмбриогенді суспензиясын биохимиялық зерттеу барысында қоймалжаң заттар клетка сыртқылық полисахарид ретінде бөлініп алынған [19].

Астық тұқымдастарға жататын өсімдіктердің суспензия культурасынан бөлінген клетка сыртқылық және клетка қабырғасындағы полисахаридтерден ерекшеленетіндігі көрсетілген [10]. Темекі өсімдігінің суспензиялы клетка культурасынан сыртқы ортаға 78% көмірсулар, 6% белоктарт және 4%органикалық заттардан тұратын полимер бөлінетіндігі анықталды [11].

Соңғы жылдары жоғары сатыдағы өсімдіктерден иммуно модульяциялаушы белсенділік көрсететін суда етитін полисахаридтерді, соның ішінде пектиндермен арабинос-3,6-галактандарды зерттеу көптеген ғалымдардың қызығушылығын тудырды [12]. Жалпы клетка култураларынан полисахаридтерді идентификациялау кезінде олардың қүрамы 34% арабиноксилогулюкан, 15% галактоглюкоман, 11% арабиногалактан және 26% галатоурононнан тұратындығы көрсетілген. Silene vulgaris калус ұлпаларынан силенан SVK1 және силенан SVK2 деп аталатын полисахаридтер бөлініп алынған. Силенан SVK қышқыл арабиногалактаннан тұрады. Ал силенан SVK2 пектинді полисахаридтерден құралған. Өсімдіктердің эмбриогенді клеткаралық байланыстарда полисахаридтердің маңызы зор.

Көп клеткалы құрылымның, соның ішінде сомалық ұрықтың дамуы үшін клетка қабырғасының глюкопротейндері мен протеогликандары үлкен  манге ие. Клетка қабырғасының көбірек зеріттелінген протегликандарының бірі арабиногалактанды белок (АГБ болып табылады). АГБ клетканың жогарғы беткейіне ғана емес, сондай-ақ экстрацелюлярлы торлы матриксте (ЭСМ) де жиналатындығы анықталған [13]. Сәбіздің эмброгенді линияларының өсіру ортасынан жіне құрғақ дәннен бөлініп алынған АГБ типті эмбриогенді емес клетка линяларынан да проэмриогенді массаның түзілуін күшейтетіндігі көрсетілген [14,4]. ЭСМ әртүрлі өсімдік түрлерінің (цикория,жүгері, т.б) эмброгенді култураларында сипатталған. ЭСМ эмрогенездің ерте сатысынан басқа кезде байқалады [15]. Жануарлардың клеткаларында ЭСМ мен микротубулярлы клетка қанқасы арасындағы жақын байланыстар көрсетілген [16]. Өсімдік клеткаларында ЭСМ нің құрылымдық компонентті клетка қанқасының жалғасы ретінде қарастырылады [19]. Осындай жалғасуларда әртүрлі сигналдар (механикалық, химялық және физикалық) шеткі эмброгенді клеткалармен танылып өткізілуі мүмкін клеткасыртлық АГБ өкілдерін өсімдіктің клетка култураларындағы сомалық эмбриогенезді күшейте алады. ЭСМ-ті энтеграцияланатын АГБ клетка аралық сигналдардың тасымалы үшін эмбриогенді бірліктердің клетка аралық байланыстарына өте маңызды болуы мүмкін [17].

АГБ-тің наномолярлы консентрациясы сомалық эмргензді ырықтандырады. Мысалы, сәбіз өсімдігінен бөлініп алынған АГБ-нің басқа

 

өсімдіктерден эмбриогенді клетка културасының сомалыө эмбриогенезіне ықпал беретіндігі анықталған [9].

Бидай ұлпаларынан клетка суспензиялық өскіндерін алу және олардың клетка популяциясының және өсу динамикасын анықтау.

Бидайдың эмриогенді клеткалық суспензияссын алу үшін салмағы 2гр ақшыл — сары борпылдақ эмброгенді ұлпалары 1,0мл/л және 5,0 мл/л 2,4-Д концентрациялары қосылған сұйық МС [15]. Қоректік ортасына (30мл)көшіріледі. Суспензия 24-26 °С температурада шайқағыштың 160 айн/мин жылдамдығында өсіріледі. Бидайдың қарқынды өсуші эмброгенді клеткалық суспензиясын алу үшін бастапқы колбадан 15-ші күнде жекленген клеткалары бар суспензия өскіндерінің ортанғы гомогенді фракциясы жана сұйық МС ортасына көшірілді (1:1) қатынысында. Одан кейін әр 15 күн сайын бірнеше рет жана қоректік ортасына көшірілгеннен сон бір текті, өсу жылдамдығы жогары жекеленген клеткалардан тұратын эмбриогенді суспензия өскіндері алынды.

Полисахаридтерді бөліп алу үшін бидайдың суспензия клеткасынан капронды филтр арқылы сүзілген суспензия клеткалары 60 °С құрғақ салмағы тұрақты болғанша кептіріледі құрғақ клеткалардан полисахаридтер екі жолмен: су және амоний аксолаты ерітіндісі арқылы бөлінеді. Суспензия сұйықтығынан және клеткаларынан бөлінген полисахаридті ерітінділер суға қарсы диализге қойылады, сүзіледі қоюландырылып құрғатылады.

Суспензия сұйықтығы суспензия клеткаларынан филтр қағазы арқылы бөлініп алынады. Суспензия сұйықтығы 45-50 °С кезінде роторлы буландырғышта қоюландырылады одан кейін 11000мин, 20мин центрифугаланады 96% этанолмен тұндырылады 1-2 сағатқа тоңазытқышта ұстайды.Қайтандан 4000 айналым 10мин центрафугалайды. Тұнба дистилденген сумен ерітіледі. Ерітінді суға қарсы диализге қойылады [16]. Полисахаридтің құрамындағы белок мөлшері Лоури әдісі бойынша анықталады.

 

 

• Биологиялық белсенділікке ие полисахаридтерінің өcуді реттеу қасиетін зерттеу және биотехнологиядағы маңызы

Өсімдік полисахаридтері өзінің механикалық қасиеттерімен және физиолгиялық белсенділігімен белгілі. Осындай биополимерлердің күрделі класының бірі пектиндер ерекше қызығушылық тудырады. Пектиндердің химиялық құрамын және олардың өсімдіктегі биосинтезін заңдылықтарын анықтау үшін полисахаридтердің кең көлемін синтездейтін клетка культуралары қолданылады. Өсімдік клеткалары және ұлпа клеткалары арқылы биологиялық белсенді қосылыстарды алу физиологиялық белсенді өсімдік полисахаридтерін алу жолындағы бағалы альтернативті әдіс болып табылады. Silene vulgaris,Tanacetum vulgare L, Lemna minor L [7]. өсімдіктерінен

 

иммундымодуляциялаушы және антиатерросклеротикалық белсенді полисахаридтер бөлініп алынған.

Өсімдіктің өсуін, дамуын және қорғаныш реакциясын реттеуге қабілетті олигосахаридтер биологиялық белсенді заттар болып табылады. Олигосахаридтер                клетка                                         қабырғасындағы                                         полисахаридтердің (полигалактуроннан, ксилоглюкан)және фитопотегенді маңырауқұлақтардың (β-глюкан, хитин және хитозан), біртіндеп ыдырауы нәтижесінде түзіледі, немесе оларды өсімдікпен симбиозды тіршілік ететін бактериялар синтездейді. Мұндай заттар фитоаликсиннің түзілуін ырықтандарады, сонымен қатар бұршақ тұқымдас өсімдіктердің түйнек бактерияларымен симбиозды байланыстыруды қамтамасыз етеді. A.De Jong әріптестерімен бірге сәбіздің эмбриогенезін ырықтандыратын массасы 32кДа эндохитиназа ферментін бөліп алған [8]. Бірақ, хитиназа ферментінің субстраты белгісіз болса да бұл ферменттің белсенді емес өкілдері липоолигосахаридтері өндіретіні анықталған. Липоолигосахаридтердің өсуді және дамуды, сондай — ақ, сигналды молекула қызметін бақылайтын факторлардың қызметін атқаратыны туралы болжамдар бар [9]. Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің тамырында түйнек түзілуін тудыратын құрамында хитині бар бактериялық сигналды молекулалар өсімдік эмбриогенезін жақсартуға қабілетті. Липоолигосахаридтер басқа Rhizobium бактериясында кездесетін олигосахаридтер фитогармондарға қарағанда өте төменгі концентрацияда өсімдіктердің өсуіне және дамуына әсер ете  алады [10]. Rhizobium бактерясындағы экзоолигосахаридтер әртүрлі бұршақ тұқымдастардың тамырларында түйнектердің түзілуі кезінде негізгі қызмет атқаратын бактерялы құрылымдар болып саналады. Әдебиеттерде кейбір пектинді және ксилоглюканды олигосахаридтердің антиауксинді белсенділігі жөнінде мәлеметтер бар. Мысалы олигогалактуронойдтар 2,4-Д- мен ырықтандырылған бұршақтың сабақты сигментерінің ұзаруын [11,12], сәбіз өсімдігінде жапырақта экспланттардың [13] және ауксин тәуелді сомалық эмбриогенездің жылдамдығын тежейді [14].

E.Schmit және оның әріптестерінің көзқарастары бойынша [15], олигосахариндер өсудің ауксин – реттегіш механизмінде интермедиаттар ретінде әсер ету мүмкін. Сондай- ақ, В.Ракитин өзінің әріптестерімен бірге олигосахаридтердің ауксин –тәуелді этилен синтезін тежеуде жиі көрінетін антиауксинді қасиеті бар болғандығын болжайды [16].

 

 

 

2. Зерттеу материалдары мен әдістері
   • Зерттеу материалдары

Зерттеу объектілері ретінде Казахстанская -10 бидай сорты.

 

• Зерттеу әдістері
  • Полисахаридті суспензиядан бөліп алу әдісі.

Бидай суспензия культурасын алу үшін 200 мг каллус ұлпаларынын 30 мл сұйық көректік ортадаға орналастырып термостат – шейкерде 140 айналым минутына қойылып бір апта өсіріледі (сурет 1). Бір аптадан кейін алынған бастапқы суспензия 15 мл алып 15 мл жаңа көректік орта құйямызда оныда бір апта термостата шейкерінде өсіреміз. Сөйтіп біркелкі (гомогенді) суспензия культурасын аламыз (сурет 2). Суспензия сұйықтығы суспензия клеткаларынан фильтр қағазы арқылы бөлініп алынады. Суспензия сұйықтығынан және клеткаларынан бөлінген полисахаридті ерітінділер суға қарсы диализге қойылады, сүзіледі қоюландырылып құрғатылады. Суспензия клеткалары 60 °С құрғақ салмағы тұрақты болғанша кептіріледі құрғақ клеткалардан полисахаридтер екі жолмен: су және амоний аксолаты ерітіндісі арқылы бөлінеді.

 

 

Сурет 1. Термостат-шейкерде бидай суспензиясынын культурасын өсіру.

 

 

 

Сурет 2. Бидайдың гомогенді суспензия культурасы.

 

Суспензия сұйықтығы суспензия клеткаларынан фильтр қағазы арқылы бөлініп алынады. Суспензия сұйықтығы 45-50 °С кезінде роторлы буландырғышта қоюландырылады одан кейін 11000 айналым 20 мин центрифугаланады 96% этанолмен тұндырылады 1-2 сағатқа тоңазытқышта ұстайды. Қайтандан 4000 айналым 10 мин центрафугалайды. Тұнба дистилденген сумен ерітіледі. Ерітінді суға қарсы диализге қойылады [16].

Зерттеу нысаны ретінде бидай жасуша культурасынан алынған экстрацеллюлярлық полисахаридті заттарды пайдаландық.

 

 

• Полисахаридтердің ерітінділерін дайындау.

Полисахаридтің өсу реттегіш белсенділігін анықтау үшін дайын ұнтақ ретінде жинақтық фракциясы алынды. Экстрацеллюларлы полисахаридтердің дайын жинақтық фракциясын ұнтағын 1мг алып 10 мл су қосып 0,1мг/мл бастапқы ерітінді дайындадық.  Экстрацеллюларлы  полисахаридтердің  әр түрлі (0,1мкг/мл; 0,01мкг/мл; 0,001мкг/мл және 0,0001мкг/мл) концентрациясы бар ерітінділер дайындадық. Осы ерітіндіден 550мкл ерітінді алып, 549,5 мл су қосып сұйылтып келесі 0,1 мкг/мл ПС бірінші ерітіндіні алдық. Ары қарай бірінші ерітіндіден 55мл + 495мл сумен араластырып сұйылтып ПС екінші 0,01мкг/млерітіндісін дайындадық. Алдындағы ерітіндіден 55мл + 495 мл сумен араластырып ары қарай келесі Бидай тұқымдары әртүрлі полисахаридтерде үш концентрацияда (0,01 мкг / мл, 0,001 мкг / мл, 0,0001 мкг / мл) полисахаридтердің үш фракциясының (Т, В, UB) ерітінділерінде әр түрлі полисахаридтерге сіңдірілді. Төмендегі көрсеткіштер қаралды: масақтану дәрежесі, өнімділігі, сабағының және масағының ұзындығы, негізгі маса дәндерінің астық саны және олардың массасы, сондай-ақ соңғы буынаралықтан масаққа дейінгі аралығы. ПС-ның үш түрлі ерітінділерін алдық. Ауылшаруашылық дақылы бидай екі түрлі уақытқа (5 мин және 4 сағат) полисахаридтердің ерітінділеріне батырып қойдық (cурет 3).

 

Сурет 3. Зерттелетін бидай дәндерін екі түрлі уақытқа (5 минут, 4 сағат) полисахаридтердің ерітіндісінде батыру.

 

 

Бақылау ретінде ПС жоқ жәй суда қолдандық. Дәндерді отырғызбас бұрын 0,5 мл-да 10 г алып полисахаридтің концентрациясына байланыста бөлек стакандарда орналастырып ерітінділерге 5 минут, 4 сағатқа батырылды. Содан кейін полисахаридтердің өсу реттегіш белсенділігі жоғары концентрациясын анықтадық, яғни бақылауға (су, ПС жоқ) қарағанда өнімділігі жоғары (тамырының және сабағының ұзындығына қарай) полисахаридтің концентрациясын, уақытын анықтап, Microsoft Excel программасы арқылы графиктер тұрғыздық және статистикалық талдау жүргізді. Бақылаумен салыстырып қарағанда белсенділігі жоғары нұсқаларды суретке түсірдік.

 

 

• Зерттеу нәтижелері мен оларды талқылау
  • Бидай суспензия культурасынан алынған экстрацеллюлярлық полисахаридтерінің өсу реттегіш процесіне белсенділігін анықтау

4   3.5

3.1

3

3.11

3

2.78

2.8

2.5

2.54

2.5

2.38

2.46

2.53

2   1.5   1   0.5   0

Полисахаридтердің (T, B, UB) әртүрлі фракцияларының ерітінділеріне сіңірілетін тұқымдардың әсер ету қабілеті және жұқпалы фондағы өрістегі бидай өнімділігінің элементтері зерттелді. Бидай және әртүрлі полисахаридтерде үш концентрацияда (0,01 мкг / мл, 0,001 мкг / мл, 0,0001 мкг / мл) полисахаридтердің үш фракциясының (Т, В, UB) ерітінділерінде әр түрлі полисахаридтерге сіңдірілді. Төмендегі көрсеткіштер қаралды: масақтану дәрежесі, өнімділігі, сабағының және масағының ұзындығы, негізгі масақ дәндерінің астық саны және олардың массасы, сондай- ақ соңғы буынаралықтан масаққа дейінгі аралығы.Бидай. КазНИИ ЗиР инфекционды питомнигі жағдайында бидай өнімділігінің құрылымын талдау көрсеткендей, бидай тұқымдарын ПС-ерітінділеріне 4 сағат бойы сіңдіру нәтижесі жақсы көрсеткіштерді берді. Мұның себебі, полисахарид ерітінділеріне сіңдірілу бойынша (4 сағат) фитопатогендерге қарсылықтың жоғарлауына байланысты болуы мүмкін. Атап айтқанда, Қазақстан-10 асыл тұқымды бидайының 4 сағатқа тұқымын пс-ерітінділерін сіңдіргенде, бір мезгілде екі фитопатогенге – септориоз және сабақ татының ауруға ұшырау қарсылығы артқан.Оны тәжірбиелердегі бидайдың түптену өнімділігі және негізгі масақ дәндерінің массасы (сурет 4, 5) ұлғаюымен байқауға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 4. Полисахарид ерітінділерінің түптену өнімділігіне әсері (4 сағат) Т-1, В және UB1 нұсқалары (4 сағат) экспериментте бақылаудың 2,3-ден 3-

ке дейін бидайдың өнімділігін арттырады. UB-2, Т, В (4 сағат) нұсқалары  негізгі   бидай   ұсағының   дәндерінің   массасын   40,0-60,0%   -ке   дейін — 0,55

 

1.2

1

0.91

0.83

0.8

0.73

0.77

0.71

0.76

0.68

0.6

0.55

0.59

0.62

0.4

0.2

0

граммнан 0,78, г, 0,83г және 0,91 г-ға дейін экспериментте ынталандырады. Бұл көрсеткішті ұлғайту үрдісі барлық нұсқаларда байқалды. (5-сурет)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 5. Бидай тұқымын ПС — ерітінділеріне 4 сағат ұстаудағы негізгі

масақ дәндеріне әсері

 

0

100 90

UB2 және T2 фракцияларындағы (4 сағат) бидай түбірі шірік сияқты ауруға төзімділіктің өсуі бақылаумен салыстырғанда осы нұсқада өсірудің ұлғаюымен (6-сурет) бірге жүреді.

 

 

 

80 70 60 50 40 30 20 10

61

69.2

60

69

75

77

84

55

62

65

65

 

Сурет 6. Бидай дәндерін полисахарид ерітінділерінде 4 сағат сіңірудің бидай өнімділігіне әсері

 

UB-2 нұсқасы (4 сағат) экспериментте бидайдың шығуын 62,0% -дан бастап экспериментте 83,0% -ға дейін жоғарылатуды көрсетеді. T, T2 нұсқаларында (4 сағат) осы көрсеткіштің сәйкесінше 75,0% -76,0% -ға дейін өсу тенденциясы байқалады.

Сонымен бірге, нәтижелер көрсеткендей, полисахаридтердің (ПС) B2 және T2 қоспағанда, 4 сағат бойы тұқымдарды сіңірген кезде Қазақстан-10 бидаймен салыстырғанда көрсеткіштерін бидайдағы септориоз үшін төзімділігін дамытуға ықпал етті.

Бұл деректер бізбен алынған барлық нәтижелерге сәйкес келеді, олар

80 70 60 50 40 30 20 10 0

68.61

71.43

68.77

100 90

«сабақ ұзындығы» және «соңғы буынаралықтан масаққа дейінгі қашықтық» ПС арқылы өңделген барлық көрсеткіштерінің ұлғайғанын байқауға болады (7-8 сурет).

 

 

84

.11

77

73.85 74.06

72.88

74

75.68

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 7. ПС ерітіндісінде (4 сағат) бидай тұқымдарының сіңдірілгенде сабақ ұзындығына әсері

 

«Т» фракциясының экспериментте «сабағының ұзындығы» бірінші параметрі бойынша полисахарид әсерінен 68,0 см-ден 83,0 см-ге дейін едәуір ұлғаяды және екінші параметрге сәйкес «соңғы буынаралықтан масаққа дейінгі аралық» бақылаумен салыстырғанда 30 сантиметрден 42 см қашықтыққа дейін ПС әсерінен ұлғайғанын байқауға болады(4 сағат) (7 сурет).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

50 45 40

42.25

35.8     36

35 30 25 20 15 10 5 0

34.04

36.26

35.66

33.46

34.37

30.53

32.44

Сурет 8. ПС-ның 4 сағат бойы сіңдірілген соңғы буынаралықтан масаққа

дейінгі аралыққа әсері

 

45 40 35 30 25 20 15 10 5 0

36.7  31.66

35.15 35.53 35.18

36.03 36.3

28.11

30.02

27.33

Т және полисахаридтердің фракциялары ПС-дің ерітінділеріндегі бидайдың соңғы буынаралықтан масаққа дейінгі  аралықтарында  бақылаумен (5 мин) салыстырғанда жоғары көрсеткіш көрсеткенін байқауға болады (8- сурет). Бұл зерттеу нәтижелерінің деректеріне сәйкес, B2 фракциясы бидайға бақылауымен салыстырғанда кәдімгідей әсер ете отырып, бидайдың септориязына және татқа төзімділігін арттырды. B, T-2 және UB нұсқалары төзімділік көрсеткіштін арттыру үрдісіне ие.

 

 

 

 

Сурет 9. Бидай дәнін ПС ерітіндіснде 5 мин ұстаудағы соңғы буын аралықтан массаққа дейінгі аралыққа әсері

 

90

B1 нұсқасы бидай тұқымының ең жоғары өнімділік деңгейін көрсетеді, яғни бақылаудың салыстырғанда 15,0%-ға дейін (10-сурет). Бұл полисахаридтердің (5 минуттан) бидайдың түбірлік шірік ауруына қарсы дамуына әсерін зерттегенде, B1 фракциясының әрекет етуі бойынша бидайдың ауруға төзімділігі бақылаумен салыстырғанда 14,1% жоғары болды.

 

 

 

 

80 70 60 50 40 30 20 10 0

81

68

69.2

68

68

70

73

62

61

66

57.5

 

 

 

Сурет 10. ПС ерітінділерінде 5 мин ұстағанда бидайдың өнімділігіне әсері

 

 

• Далалық жағдайда өсіру әдістерімен алынған бидайға полисахарид фракцияларының биологиялық белсенділігін анықтау

2017 жылы ПС-ерітінділерінде бидай тұқымдарын ұстамады , оларды тек масақтану кезінде сол ерітінділермен бүркелінді.

11 — суретте көрсетілгендей бұл тәжірбиеден байқайтынымыз ПС- ерітінділерімен масақтану кезінде бүрку бақылау вариантымен салыстырғанда айтарлықтай бидайдың түптену әсеріне жоғары көрсеткіш көрсете қоймаған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6

5.5

5.47

5

4.85 4.83

4.41.825 4.41

4.07 4.11

4.41.632 4.40.827

4

4 3

.7

3.8 3.83

3.5

4.07 3.75

3   2

бүркілген бүркілмеген

1   0

Сурет 11. ПС-ерітінділерімен бүркудің түптену өнімділігіне әсері

 

3 2.5 2 1.5 1 0.5

1.61473

бүркілген

1.105 1.105

1.2535

1.0473 1.062851.19217 .05425

1

1.2618 1.40591 бүркілмеген

2

0

Сорт

Полисахарид ерітіндісімен бүркілген бидай негізгі масақ дәндерінің массасына әсерінде бақылаумен және басқа фракциялармен салыстырғанда В фракциясының бүркелген түрі массасы жағынан жоғары көрсеткішті көрсетті

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 12. ПС-ерітінділерімен бүркудің негізігі масақ дәндерінің

массасына әсері

 

Полисахарид ерітіндісімен бүркілген бидай шығу өнімділігіне тигізген әсерінде бүркілген В және Т2 және бүркілмеген B1, UB1 фракцияларында айтарлықтай жоғары көрсеткіші байқалады. (13-сурет).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

25

22

22

20       18.25

18.7

18.82  192.04.18 1  19.58  18.5

8.45

19.1691.3

19

181.077.91

19.96 17

19.54 18.08

15

10.3

10

бүркілген. бүркілмеген

5   0

Сурет 13. Бидайдың өнуіне полисахаридтердің әсері.

 

45 40 35 30 25 20 15 10 5 0

38.54

34.375 33.64

37.5

373.782.16

41.25

37

31.8

33.36

32

34.9

34.69

32.17

35.5

37.54

32.8 5

34.58 34.46

31.66

бүркілген бүркілмеген

Полисахарид ерітіндісімен бүркілген бидай соңғы буынаралықтан масаққа дейінгі аралығына тигізген әсері әсерінде бүркілген UB2 және бүркілмеген B2 фракцияларында жоғары көрсеткіші байқалады. (14-сурет).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 14. Полисахарид ерітінділерінің соңғы буынаралықтан масаққа дейінгі аралығына әсері.

 

15-суретте полисахарид ерітінділерінің бидай сабағының ұзындығына әсер етуінде бүркілген В2, Т1, UВ2 фракцияларында 96,6%-дан жоғары мән көрсетілді. Ал бүркілмеген нұсқаларында 82%-дан төмен көрсеткішті көрсетпеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

120

100 93.16

87.2 87.786. .54

91 969.36.33932.75 96.6

97.16

82.33

2

88.3 90.7869.9941   87.6691.25  7.09

82.4282.83 8

80   60   40

бүркілген бүркілмеген

20   0

Сурет 15. Бидай сабағының ұзындығына ПС-ерітінділерінің әсері.

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

 

Бидай өсімдігі ауылшаруашылығында өте құнды дәнді дақылдардың бірі болып есептеледі. Бидайдың сапасын жақсарту, өнімділігін молайту және барынша төзімді әрі тұрақты қылу бүгінде биотехнологияның міндеті болып табылады. Бидай өсімдігіне полисахаридтердің тигізетін әсері өте жоғары екендігі анықталды.

1. Полисахаридтердің (T, B, UB) әртүрлі фракцияларының ерітінділеріне сіңірілетін тұқымдардың әсер ету қабілеті және жұқпалы фондағы өрістегі бидай өнімділігінің элементтері зерттелді. Бидай және әртүрлі полисахаридтерде үш концентрацияда (0,01 мкг / мл, 0,001 мкг/мл, 0,0001 мкг/мл) полисахаридтердің үш фракциясының (Т, В, UB) ерітінділерінде әр түрлі полисахаридтерге сіңдірілді. Төмендегі көрсеткіштер қаралды: масақтану дәрежесі, өнімділігі, сабағының және масағының ұзындығы, негізгі масақ дәндерінің астық саны және олардың массасы, сондай-ақ соңғы буынаралықтан масаққа дейінгі аралығы.
2. Далалық жағдайда өсіру әдістерімен алынған бидайға полисахарид фракцияларының биологиялық белсенділігін анықталынды.

Қойылған міндеттерді орындаудың толықтығы: Полисахаридтің әртүрлі фракцияларында өңделген бидай тұқымдары, сонымен қатар вегетация кезінде бүрку арқылы өңделеген өсімдік ұлпалары бақылау нұсқасына қарағанда өнімділігі, сапасы және тұрақтылығы бойынша едәуір жоғары нәтиже көрсетеді. Масақтану дәрежесі, өнімділігі, сабағының және масағының көрсеткіштері жоғары көрсетіп және сабақ таты, септориозға төзімділік қасиеті біршама артқан.

Ұсыныстар: биотехнология және ауылшаруашылығында дәнді дақылдардың сапасын бидай экстрацеллюлярлы суспензиясынан алынған полисахаридтер көмегімен жақсартып, өнімділігін молайту әрі барынша төзімді сорттарын алу үшін ұсынамын.

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

1. Wagner H., Stupper H., Zenk M. Immunologically active polysaccharides of Echinacea cellculture // Phytochemstry. – 2002 — P. 119-126.
2. Varki A, Cummings R, Esko J, Jessica Freeze, Hart G, Marth J. Essentials of // Cold Spring Harbor Laboratory Press, — 2001. –P. 560-9.
3. Оводов Ю.С. Полисахариды цветковых растений: структура и физиологическая активность. // Биорган химия. 2005. – С. 483-501.
4. Амирова А.К., Бишимбаева Н.К. Влияние 2,4-Д на процесс соматического эмбриогенеза в длительно культивируемых каллусных тканях пшеницы // Биотехнология. Теория и практика. -2004. -С. 42 —
5. Emons A.M.C. Sjvfnic embyogtnesis: cell biological aspects // Acta Bot Neerl. – 2005. — 1-14.
6. Бутенко Р.Г. Дифференициация и морфогенез в культуре тканей клеток и протопластов// Биология развития растений. Наука. – 2001. — С. 48-65.
7. Батигина Т.Б., Васильева В.Е.,Маметьова Т.Б. Проблемы морфогенеза in vivo и in vitro. Эмбриоидогенез у покрытосеменных растений. // Бот. Журн. — 1978. — С.87-110.
8. Коваленко О.В. Генетические аспекты морфогенеза растений // Успехи совр. Биологии. –2006. –С. 99 –
9. Бутенко Р.Г. Состояние и перспективы изучения морфогенеза растений. // Общество физиологиов раст – 2009. – С. 5 –
10. Уалиханова Г.Ж. Өсімдік биотехнологиясы. 2-ші толық басылым. // Алматы: ЖШС «Дәуір»., — 2009 – Б.
11. Марченко А.Щ. Реализация морфогентического потенциала растительных организмов // Успехи соврем. Биологии. – 2000. – С. 306 –
12. Бейсенбаева. Р.Ұ Биологиялық химия. // Статистикалық биохимиядан дәрістер.

— Алматы, -2007. –С 183.

13. Karlsson S.B., Vasil I.K Morphology fnd ultrastructure of embryogenic cell suspension cultures of Panicum maximum. // Am. J. -1986. – Р. 22-50.
14. Sims J.M, Middleton К. Characterization of extracellular polysaccharides from suspension cultures of members. // Planta – 2000. –P. 43-92.
15. Оводов Ю.С.     Полисахариды     цветковых     растений:                  структура                           и физиологическая активность. // Биорган химия – 2008. – С. 483 –
16. Samaj J. Baluska F., Bodak Extracellular matrix surface network. // Plant Cell Rep – 2001. –P.140 -180.
17. Медведов С.С Физиологические основы полярности растений. // Кольна – 2005. С. 5-9.
18. Маманов Л.К Физиологические свойства пептидов растений. // Алматы -2009 – С.
19. Лункер М.Вторичный метоболизм у микрооганизмов, растений и животных. М

-1997. –С. 42-47.

 

20. Карабаев М.К Культивируемые клетки пшеницы и кукурузы. // Москва 2000. – С. 23 –
21. Большаков В. Н. Вспомагательные вещества в технологии лекарственных форм. // Текст лекций.. 2000. -С–
22. Технология лекарственных форм // Под ред. Л. А. Ивановой. Т.2. – М., 2005. – С.
23. Технология лекарственных форм // Под ред. Т. С. Кондратьевой. Т.1. – М. –С. 496.
24. Федеральный реестр биологически активных добавок к пище. // Изд. 2, перераб и доп. М. – 2001. – С.
25. Растения для нас. // Справочное издание —2001. – С. 6-54.
26. Лекарственное растительное сырье. //Фармакогнозия– 2004. –С.
27. Машковский М. Д. // Лекарственные средства. В двух частях. – М., Медицина.

-2008. – С. 576.

28. Пилат Т. Л., Иванов А. А. // Биологически активные добавки к пище. – М., — 2002. –С.
29. Пастушенков Л.    В.,    Лесиовская   Е.    Е.    Фармакотерапия   с                         основами фитотерапии. // В двух частях. -2006. – С.
30. Ботанико-фармакогностический словарь / Под ред. К. Ф. Блиновой и Г. П. Яковлева. – М. –С. 271.
31. Энциклопедический словарь лекарственных растений и продуктов животного происхождения. // Учебное пособие. – 2000 – С.406.
32. Кузьмина А. А. Разработка фитопрепаратов для профилактики и лечения заболеваний органов дыхания у детей: // Автореф. на соиск. учен. степени канд. фарм. наук: -2000. – С
33. Лигай Л. В. Изучение полфенолов и полисахаридов некоторых растений сем. Мальвовых. // Автореф. на соиск. учен. степени канд. фарм. наук. 2000. –С
34. Бубенчиков Р. А., Дроздова И. Л., Гончаров Н. Ф. Исследования фармакологической активности Viola mirabilis L. // Актуальные проблемы создания новых лекарственных препаратов природного происхождения. –. С. 146-149.
35. Турова А. Д., Гладких А. С. Биологическая активность полисахаридов растительного происхождения // Фармакология и токсикология, -2007. – С. 498

– 504.

36. Саушкина А. С., Карпенко В. А., Лихота Т. Т., Маркова О. М., Попова О. И. Изучение некоторых полисахаридных комплексов растительного происхождения // Фармация в ХХІ веке: инновации и традиции. – 2005. – С. 247.
37. Оводова Р. Г., Головченко В. В., Полле А. Я., Мельникова Т. И., Мельникова Л. Ф., Бурякина А. В. О результатах фармакологического изучения полисахаридов, выделенных из ряски и пижмы // Актуальные проблемы создания новых лекарственных препаратов природного происхождения. –  – С. 260 – 268.

 

38. Anti T., Hepburn L. Preliminary studies on woodland caribou range, especially on lichen stands, in Ontario. // Ontario Department of Lands and Forests, Reseach Branch. -2000.-Р. 134.
39. Оспищева Л. А., Оболенцева Г. В., Сербин А. Г. О противовоспалительных и гемостатических свойствах некоторых полифенолов и растительных полисахаридов // Результаты и перспективы научных исследований в области создания лекарств из растительного сырья. М. -2000. – С. 110 -114.
40. Kempe C., Gruning H., Horman Icelandic moss lozenges in the prevention or treatment of oral mucosa irritation and dried out throat mucosa // Laringorinootologie. -1997. -P.8-186
41. Зяблицева Н. С. Изучение полисахаридов клубней топинамбура и создание на их основе лечебно – профилактических средств: Автореф. на соиск. учен. степени канд. фарм. наук: — 2008. –С.
42. Макаренко Я. Ю., Кулаков Ю. В., Кропотов А. В., Полушин О. Г. Быкова Г. И. Сравнительная эффективность пектиновых энтеросорбенов в комплексной терапии язвенной болезни // Актуальные проблемы создания новых лекарственных препаратов природного происхождения. — 2001. С. 416-418.
43. Докучаева Г. Н., Гуркин В. А., Биологически активные добавки. –2003. –С. 320.
44. Симонян А. В., Покровская Ю. С. Изучение сорбционных свойств какаовеллы. Актуальные проблемы создания новых лекарственных препаратов природного происхождения. –2003. -С. 88-90
45. Мельникова Т. И., Николаев В. О. Сравнительная иммунофармакологическая оценка растительных экстрактов с полифенольными и полисахаридными комплексами // Фармация в ХХІ веке: инновации и традиции. – 1999. С.
46. Назарова И. В. Влияние полисахаридов из морских водорослей и трав на систему комплемента: Автореф. на соиск. учен. степени канд. фарм. наук: 1999. –С
47. Облучинская Е. Д. Совершенствование комплексной технологии лекарственных средств из фукуса пузырчатого (Fucus vesiculosus L.).: Автореф. на соиск. учен. степени канд. фарм. наук: 2004. — С
48. Медведева С. А., Александрова Г. П., Сайботалов М. Ю., Баженов Б. Н., Финкельштейн Б. Л., Тюкавкина Н. А., Голубинский Е. П., Дубровина В. И., Иванова Т. А., Коновалова Ж. А. Арабиногалактан лиственницы сибирской – природный иммуномодулятор Актуальные проблемы создания новых лекарственных препаратов природного происхождения. – 2001. С. 104-106.
49. Моисеева Г. Ф., Беликов В. Г. Иммуностимулирующие полисахариды высших растений // Фармация, №3. – 2001. – С. 79-84.
50. Зейдака А. А., Басс-Шадхан Х. Ф. Выделение полисахаридных фракций из лишайника Cetraria islandica и изучение их химической структуры // Прикладная биохимия и микробиология. 2000.-С. 359-364.
51. Басс – Шадхан Х. Ф., Зейдака А. А. Биологическая активность полисахаридных фракций, выделенных из лишайника Cetraria islandica. В

 

книге: Новые иммунорегулирующие препараты и иммунологические методы. Рига, 2005. – С.9 – 14.

52. Демидова В. К., Басс-Шадхан Х. Ф. Морфологическая характеристика лимфатических узлов и печени крыс линии Вистар, получавших полисахариды из лишайника Cetraria islandica. В книге: Новые иммунорегулирующие препараты и иммунологические методы. Рига. 2001. – С. 17 –
53. Ingolfsdottir K., Breu W., Huneck S., et al. In vitro inhibition of 5-lipoxygenase by protolichesterinic acid from Cetraria islandica // 2004. –Р. 187-191
54. Lawrey J. D. Biological role of lichen substances // Bryologist. 2000. P 112-122.
55. Гончаров А. И., Халеева Л. Д., Тимашева И. Н. Влияние полисахаридного комплекса растительного происхождения на неспецифические функции иммунитета // Результаты и перспективы научных исследований в области создания лекарственных средств из растительного сырья. М., 2000. – С. 145 – 149.
56. Сафонова М.Ю., Саканян Е. И., Лесиовская Е. Е. Cetraria islandica (L.) Ach. химический состав и перспективы применения в медицине // Растительные ресурсы. 2000.– С. 106-115.
57. Сафонова М.Ю., Саканян Е. И., Лесиовская Е. Е., Николаев В. О. Оценка иммунотропной активности экстракта цетрарии исландской // Актуальные проблемы экспериментальной и клинической фармакологии –2000. –С.
58. Асим Мохаммед Аббас Ахмед. Разработка технологии экстракта жидкого и гранул с полисахаридами из чагшелистиков гибискуса сабдариффа: Автореф. на соиск. учен. степени канд. фарм. наук: -2005. –С
59. Буркова Л. А., Василенко Ю. К., Боряк В. П. Изменение липидного и углеводного обменов у больных с повышенной массой тела при курортном лечении, включающем фитопродукты // Актуальные проблемы создания новых лекарственных препаратов природного происхождения. – 2003. -С. 149-151.
60. Рожкова С.А., Иванова Л.И., Пшуков Ю.Г., Василенко Ю.К., Овчаренко Л.П. Гепатопротекторные свойства водорастворимого полисахаридного комплекса из травы коровяка, семян подорожника и тыквы // Материалы VI Российского национального конгресса «Человек и лекарство». – М., 1999 – С.
61. Мельникова Т. И. Растительные олигосахариды – перспективный класс пребиотиков // Фиторемедиум. 2003. – С. 32 –
62. Fukuoka F., Nakanishi M., Shibata S., Nishikawa Y., Takeda T., Tanaka M. Polysaccharies in lichen and fungi. II. Anti-tumor activites on saccome-180 og the polysaccharide preparation from Gyrophora esculema Miyoshi, Cetraria islandica (L.) Ach. Var. orientalis Asahina, and some othe lichen // — 2005.– 421-432
63. Сейфулла Р. Д., Орджоникидзе З. Г., Санинский В. Н., Рожкова Е. А., Пикалов О. И. Основные свойства новых недопинговых препаратов, рекомендованных для применения в спортивной медицине для повышения спортивной работоспособности и ускорения процессов восстановления спортсменов (клинические исследования в 2000-2003 г. г.). – М., -2003.-С.
64. Муравьева Т. И. Фармакосанирующие эффекты полисахаридов растительного происхождения: Автореф. дис. на соиск. учен. степени к. мед. н. -2009. –С.

 

65. Егоров В. А., Мошкова Л. В., Куркин В. А., Бараусов Г. Д. Анализ номенклатуры иммуномодуляторов, представленных на фармацевтическом рынке России // Фармация в ХХІ веке: инновации и традиции. – 2006. С.
66. Лысоченко Л. М., Котов А. Г., Георгиевский В. П. Стандартизация настойки корней эхинацеи пурпурной // Фармация в ХХІ веке: инновации и традиции. – 2008. – С.175

Колхир В. К., Сокольская Т. А., Сакович Г. С., Быков В. А., Воскобойников И. В., Вичканова С. А., Стихин В. А. Отечественные лекарственные средства на основе эхинацеи пурпурной // Актуальные проблемы создания новых лекарственных препаратов природного происхождени