ОРАЛ ГАЗЕТІ: «АШЫҚ ХАТ» ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАРИХИ МАҢЫЗЫ
«Орал» газеті және оның ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамының қоғамдық-саяси өміріндегі рөлі қазақ журналистикасының тарихында маңызды орын алады. Басылым қоғамдық пікірді білдіріп, саяси пікірталас алаңы болып, жер мәселесі, қазақ халқының құқығы және Ресей империясының аграрлық реформалары секілді өзекті мәселелерді қамтыды. Газетте жарияланған материалдардың ішінде жоғарғы билікке жолдаған «Ашық хат» ерекше орын алады. Бұл хат отаршылдық саясаттың күшеюі жағдайында өз халқыныңмүддесін қорғауға ұмтылған Бақытжан Қаратаевсынды қазақ зиялыларының жан дүниесінің зары болды.
ХХ ғасырдың басы қазақ халқының өмірінде елеулі әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістермен ерекшеленді. Орта Азиядағыүстемдігін нығайтуға ұмтылған Ресей империясы орыс шаруаларын қазақ жеріне көшіруге бағытталған қоныстандыру саясатын белсенді жүргізді. Әсіресе Столыпин тұсында күшейген бұл саясат қоныс аударушыларға беру үшін жергілікті халықтан жерді жаппай тартып алуға әкелді. II Мемлекеттік Думаға қатысқан Бақытжан Қаратаевсекілді қазақ депутаттары осы мәселеге назар аударып, өз халқының құқығын қорғауға ұмтылды.
Бақытжан Қаратаев қазақтың алғашқы заңгерлері, депутаттардың бірі ретінде қазақ халқының құқығы үшін белсенді күрескер болды. Оның Мемлекеттік Дума мәжілістерінде сөйлеген сөзі қазақтардың көшпелі өмір салтына кері әсерін тигізіп, дәстүрлі жерлерінен айырған қоныстандыру саясатына қарсы бағытталды. Орыс шаруаларын қоныстандыру жергілікті халықтың мүддесі ескерілмей жүргізіліп, әлеуметтік-экономикалық күрделі проблемалар туғызғанына назар аударды.
«Ашық хат» – қазақ зиялыларының жүргізіліп жатқан қоныстандыру саясатына наразылығын білдіріп, қазақ халқының өз жеріне деген құқығын қорғайтын билікке ашық үндеу түрі. Бұл хат беттерінде жарияланған «Орал» газеті қоғамдық пікірді білдірудің маңызды құралына айналды. Хаттарда тіршілігі жайылымға еркін қол жеткізуге, көшпелі өмір сүру мүмкіндігіне байланысты болған қазақтардың отырықшы халықтың пайдасына жерінен айырылуының әділетсіздігі баса айтылды.
Әсіресе, Мемлекеттік Думаға жолданған осындай хаттардың бірінде Бақытжан Қаратаев пен оның серіктері Ахмет Бірімжанов, Шаймерден Қосшығұлов, Темірғали Нұрекеновтердің қоныс аударумен ушығып кеткен аграрлық дағдарыс мәселесін көтеруі ерекше мәнге ие. Олар көшпелілердің өмірі мен мәдениеті үшін апатты салдарларсыз өз жерлерін иеліктен шығаруға болмайтынын түсіндірді. Сондай-ақ хатта қазақтардың орыс шенеуніктері қателескендей «бос» өмір сүретін көшпелілер ғана емес, өмірі табиғи жағдайлармен тығыз байланысты және қиын климаттық жағдайларға бейімделуді қажет ететін халық екені атап көрсетілді.
Мемлекеттік Думадағы қазақ депутаттарының саяси тұғырнамасын қалыптастыруда БақытжанҚаратаев шешуші рөл атқарды. Ол өз сөзінде қазақтардың орыс шаруаларын қоныстандыруға қарсы еместігін, егер бұл әділеттілікпен жүзеге асса және барлық тараптың мүдделері ескерілсе деп баса айтты. Сондай-ақ егіншілікке жарамды жерлерді ежелден отырықшы да, көшпелі де қазақтар алып жатқанын, жер ресурстарын алдын ала зерттемей, қоныстандыру экожүйенің бұзылуына, әлеуметтік қақтығыстарға әкеп соғатынына тоқталды.
Қаратаев әсіресе Столыпин мен князь Васильчиковтың саясатын қатты сынға алды, оның пікірінше, олар тек орыс помещиктерінің мүддесін көздейтін, байырғы халықтың мұң-мұқтажын елемейтін. Оның Мемлекеттік Думада сөйлеген сөзі қазақ депутаттарының аграрлық мәселенің барлық қыр-сырынан хабардар екендігін және саяси мақсатқа емес, объективті шындыққа негізделген сындарлы шешімдерді ұсынуға дайын екендігін көрсететін маңызды құжат болды. Бұл материалдар қазақ зиялыларының өз халқының мүддесін қорғау үшін қолда бар құралдарды пайдаланып, Ресей империясының отарлау саясатына қалай тойтарыс бергенін көрсетеді.
Бүгінде бұл «Ашық хат» Қазақстанның мәдени және саяси мұрасының бір бөлігі болып саналады. Олар жер мен оған құқық үшін күрес тек экономикалық қажеттілік емес, ұлттық болмыстың мәселесі болғанын көрсетеді. Қаратаев пен оның серіктері ресми билік қазақтардың мүддесін елемеген жағдайда өз халқының үніне айналды.
Қорытындылай келе, «Орал» газетінде жарияланған «Ашық хат» қазақ халқының қоғамдық-саяси өмірінің маңызды бөлігіне айналды. Ол қуғын-сүргін, отаршылдық саясат жағдайында да қазақ зиялыларының өз ұстанымдарын білдіріп, өз халқының мүддесін қорғау жолдарын тапқанын көрсетті. Бұл «Ашық хат» мұрасы әділдік пен адам құқығы үшін күрестің үлгісі ретінде бүгінгі күні өзекті болып қала береді.
Қияш Ерасыл, Қыдырбекова Бибінұр, Қадыр Дильназ, Қуат Диана, Құлатай Айдын, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің журналистика факультетінің 1 курс студенттері
