Ұмытылып бара жатқан “Ат тергеу” салт-дәстүрі

Жұбатыр Ұлдана философия және саясаттану факультеті Дінтану мамандығының 3 курс студенті

Жетекшісі: Әлтаева Н. С.

Казахский национальный университет им. аль-Фараби (kaznu.kz)

Ағаш жердегі тамырымен нығаятыны сияқты, дәстүр де халықты уақыт өткен сайын шыңдайды. Қазақстан халықтарының салт-дәстүрлері ғасырлар қойнауынан, көшпелі тайпалардың әдет-ғұрыптарынан бастау алады.
Отырықшылық өмірге көшу, техниканың дамуы, басқа халықтармен араласып, тәуелсіздіктің жоғалуы қазақтың өткенмен байланысын әлсіретіп жіберді. Бірақ қазір дәстүрлеріміз қайта жаңғырып, күнделікті өмірге қайта келіп жатыр.
Жалпы, қазақтың тұрмыс-тіршілігі дәстүр, әдет-ғұрыппен біте қайнасып жатыр… Бүкіл Қазақстан халқы ежелгі әдет-ғұрыптарды ұстанады деп айта алмаймын, өйткені бәрі бізге жеткен жоқ. Енді, әрине, қазіргі кезде барлығы кілем тоқымайды, киізді де баспайды – олар жоқ. Бірақ кей ұмытылған нәрселер қайта туып жатыр деп айта аламыз.
Қазақстанның бүгінгі күнге дейін жеткен сол ғұрыптары мен ғұрыптары бұрынғы қалпында – осыдан сан ғасыр бұрын аталарының аталары жүргізген күйінде сақталған.
Қазақ халқының басқа ұлтқа ұқсамайтын ерекшелігінің бірі қазақ әйелдерінің “ат тергеуі”. Бұрынғы заманда келіндер “тентек”, “тетелес”, “еркем”, “кенже” деп қайнылары мен қайын сіңлілеріне өзінше ат қойған.

Ат тергеу деген не?

Ат тергеу – жаңа түскен келіннің атасы мен енесіне, қайнағалары мен абысындарына, қайын сіңлілері мен қайындарына, ауылдағы жасы үлкен адамдарға өзінше ат қою дәстүрі. Яғни, жаңадан келген келін әрқашан күйеуінің барлық туыстарына лақап аттар ойлап табады, өйткені келін оларды атымен атамайды. Лақап аттың адамның кейбір қасиеттеріне қарай берілуі және басқалардың да келіннің кім туралы айтқанын бірден түсінуі құптарлық еді. Сондықтан да дәстүр «ат тергеу» деп аталады.
Үлкендерге сөз сөйлегенде, мысалы, «бай ата» немесе «үлкен аға» деп құрметтеп атау мақұлданатын еді. Кіші балаларға мейірімді есімдер берілді. Мысалы, шашы әдемі жас қызды «шашбауым», сүйікті апаны «еркежан», яғни «ерке қыз» деп атауға болады. Күйеуінің кіші інісі жиі кішкентай екенін білдіріп атайтын болған, яғни «кенже» және т.б. Бірінші баласы дүниеге келгеннен кейін әйел қайын атасына баланың атымен, мысалы, «Асхаттың атасы» деп атай бастайтын болған.
Оның үстіне туысқан есімі күнделікті өмірде қолданылып жүрген сөзден жасалған болса, оған тыйым салынған. Яғни, Сарыбай деген кісінің келіні сары түсті тікелей айта алмаған, синонимдерді қолдануға мәжбүр болған.
Бұл қыздың әдептілігін, нәзіктігін, сезімталдығын, зейінділігін, зерделілігін, шешендігін сынау түрі деп есептелді. Бұл мәселе өте маңызды болды, өйткені қазақтардың наным-сеніміне сәйкес, балалар ақылдылық пен дарындылықты анасынан алады.
Сонымен қатар, құрметті, жағымды қарым-қатынас бірден қарым-қатынас үшін дұрыс реңкті белгілеп, қызға күйеуінің отбасына тез қосылуға және жаңа туыстарымен қарым-қатынас орнатуға көмектесті.
«Ат тергеу» басқа жағдайларда да қолданылады. Мысалы, халық қасқырды «ит-құс» деп, қорасан, шешек, қызылша сияқты ауруларды «әулие» деп атайды. Ол осындай пәле-жала бізден аулақ болсын деген ырым.
Жас келіндердің үлкен кісілер мен құрметті адамдардың атын тергеп, оларға ат қоюы басқалардың келінге деген туыстық, жақындық, жанашырлық сүйіспеншілігін арттырып, келіннің қоғамдық қарым-қатынасын жақсартып, өрісін кеңейтеді. Келінді əдепті, ибалы, арлы, адал болуға баулып, адамгершілікке, ізгілікке, кеңпейілді, кешірімділікке, үлгілі, өнегелі болуға дағдыландырады, əрі ақыл-ойын кеңейтіп, зейін-зердесін арттырып, тапқырлыққа, сергектікке, сезімталдыққа жететейді.
Қорыта келгенде, көнеден келе жатқан ат тергеу дәстүрі – келіндер ғана емес, ер-азаматтар да, балалар да ұстануы қажет әдеп нормасы. Сол себепті атымызды атап, түсімізді түстегеннен гөрі, құрметтеп немесе еркелетіп, келісті есімдермен атасақ, керемет болар еді!