Әлеуметтік бағдарламаларды талдаудың негізгі және нақты көрсеткіштері (индикаторлары)

Әлеуметтік бағдарламаларды талдаудың негізгі және нақты көрсеткіштері (индикаторлары)

         Әлеуметтік көрсеткіштер – бұл ұлт өмірінің аспектілері туралы статистика, сол ұлттың әлеуметтік жағдайын бірге бейнелейді және оның қоғамдық даму деңгейін білуге мүмкіндік береді. Әлеуметтік индикаторларды да бір жүйе ретінде, яғни олардың мағынасы болуы үшін оларды бір жиынтықтың элементтері ретінде бір-біріне байланыстырып қарау керек. Ұлттың әлеуметтік жағдайын бейнелейтін аспектілерді таңдау қиын мәселе, өйткені бұл үкімет, жалпы саясаткерлер мен ұйымдасқан қоғам (кәсіподақтар, көршілер бірлестіктері, таптық бірлестіктер, діни топтар және т.б.) арасындағы келісімге байланысты. Бұл әлеуметтік бағдарламалармен жұмыс жасайтын кезде, көрсеткіштерді дұрыс таңдаудың маңызды критерийлері болып табылатынын ескеру керек. Мысалы, сіз елдің дамып жатқанының ең маңыздысы ол жүзеге асыратын экспорт мөлшері деп ойлайтын болсаңыз, ал сіздің досыңыз елдегі жұмысшылар санының көбеюі ұлттың дамуын көрсетеді деп ойлауы мүмкін. Алайда, қазіргі уақытта ұлттың әлеуметтік жағдайын жақсы бейнелейтін аспектілерді таңдау критерийлері туралы ортақ пікір қалыптасқандықтан, қазірдің өзінде әлеуметтік индикаторлардың минималды жиынтығы бар. Бұл жинақ халықтың сипаттамалары туралы, демографиялық динамика туралы, жұмыс пен табыс туралы ақпараттан тұрады, денсаулық, әділеттілік және қоғамдық қауіпсіздік, білім беру және отбасылардың өмір сүру жағдайлары туралы мәліметтерден тұрады. Жалпы алғанда, мемлекеттің әлеуметтік, саяси-экономикалық көрсеткіштеріне әсер ететін негізгі мәселелердің қатарына: төмен айлық табыс, сауатсыздық және білім деңгейінің төмендігі, сәбилер өлімінің жоғары деңгейі, табысқа сәйкес өмір сүру ұзақтығының теңсіздігі, азық-түлік қауіпсіздігі, сапасыз тұрғын үй, негізгі санитарияның нашар болуы деген сияқты басты мәселелер жатады. Әлеуметтік индикаторлар жүйесін біріктіретін ақпаратты өндіруге ресми мемлекеттік мекемелер жауап береді. Себебі, бұл мекемелер әлеуметтік индикаторлар жүйесін құрайтын статистиканы шығарады, сол бойынша жұмыс атқарады. Басты мысал ретінде, халық санағының жүргізілуі, әлеуметтік мәселелер бойынша халықтан сауалнама алу, үй шаруашылықтарын іріктеу деген жұмыстарын алып қарастыруға болады.

Ел дамуының әлеуметтік ұйғарымдарын құрайтын әлеуметтік-саяси принциптер, мақсаттар мен құралдарға тоқталсақ, олар:

1) Біздің қоғамымыздың жұмыс істеуі мен әл-ауқатын анықтайтын шешімдерді құруға және іске асыруға азаматтық қоғамның кең түрде қатысуы.

2) Демографиялық мақсаттарға жетуге, халық өмірінің сапасын арттыруға септігін тигізетін және тұрақты даму мен кедейшілікті жою қарқынын тездететін экономикалық стратегиялар мен даму стратегияларына демографиялық мәселелердің ықпалдастығы, сондай-ақ тұрақты экономикалық өсу мен тұрақты дамудың кең ауқымды үлгілері.

3) Әлеуметтік топтар мен елдер арасындағы өсуге себеп болған пайдаларды әділ және кемсітусіз бөлісу және кедейшілікте өмір сүріп жатқан адамдар үшін өнімді ресурстарға қолжетімділікті кеңейту.

4) Тиімді және әлеуметтік дамуға септігін тигізетін нарықтық күштердің өзара әрекеттесуі.

5) Әлеуметтік антогонизмге алып келетін факторларды еңсеруге бағытталған мемлекеттік саясат және плюрализм мен көптүрлілікті құрметтеу.

6) Демократия, даму мен адамның барлық құқықтары және негізгі бостандықтар арасындағы байланыстарды өзара нығайтуға септігін тигізетін қолайлы, тұрақты, саяси-құқықтық құрылым.

7)  Діни және мәдени көптүрлілікті қоса алғанда, плюрализм мен көптүрлілік принциптерін сақтау мен оқшаулануды болдырмаумен сипатталатын саяси және әлеуметтік үдерістер.

8)  Әлеуметтік даму мүддесінде және жоғары деңгейде өткен Халықаралық кездесу және түрғын халық пен даму, сонымен қатар қауым мен азаматтық қоғамның рөлі бойынша Халықаралық конференцияда жария етілген үстанымдарға, мақсаттар мен міндеттемелерге сәйкес отбасының рөлін нығайту.

9) Білімдерге, технологияға, білім беруге, медициналық қызмет пен ақпаратқа қолжетімділікті кеңейту.

10) Барлық деңгейлерде тілектестікті,  серіктестік пен ынтымақтастықты нығайту.

11) Адамдарға  салауатты  жэне   өнімді   өмір  үшін  мүмкіндіктер тудыратын мемлекеттік саясат.

12) Адамдарға бағытталған тұрақты даму ұйғарымында қоршаған табиғи ортаны қорғау мен сақтау.

Ал, Халықаралық тәжірибеде елдің тұрақты дамуының  әлеуметтік мәселелерінің төмендегі индикаторлары қабылданған:

• Табыстар теңсіздігінің индексі – табыстарды шоғырландыру индексі қоғамда табыстарды бөлісудің біркелкі еместігінің дәрежесін көрсетеді, олардың біркелкі бөлінуінің теориялық сызығынан халықтың сан жағынан тең топтары бойынша табыстарды нақты бөлуден ауытқушылықты анықтайды.
• Қорлар коэффициенті – қоғамдық жіктелу дәрежесін сипаттайды және ең жоғары табысы бар халықтың 10%-ы мен ең төмен табысы бар халықтың 10%-ның ақшалай табыстарының орташа деңгейлері арасындағы арақатынас ретінде анықталады.
• Халың өсуінің қарқыны – белгілі бір кезең ішінде халық саны өзгеруінің жыл сайынғы орташа деңгейі.
• Коші-қонның таза деңгейі – халықтың орташа санына белгілі бір кезең ішінде, белгілі бір аумақта иммигранттар мен эмигранттар саны айырмасының қатынасы.
• Халықтың тығыздығы – белгілі бір аумақтың ауданына бөлінген елдің немесе аумақтың барлық халқы (шаршы шақырымға шаққандағы адам санымен белгіленеді).
• Ересектердің сауаттылық деңгейі – 15 жас және одан жоғары жастағы сауатты ересек халықтың бөлігі.
• Білім беруге жұмсалған жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) – ЖІӨ бөлігі ретінде белгіленіп, білім беруге жұмсалған шығындар (%).
• Туу кезіне күтілетін өмір ұзақтығы – берілген кезеңге нәрестенің өлімнің табиғи жасына дейін өмір сүруі қажет орташа жылдар саны.
• Нәрестенің қалыпты салмағы – жаңа туған балалардың 2500 граммға тең немесе одан 1000 граммға артық салмағы ретінде анықталады.
• Бала өлімінің деңгейі – сол кезеңде тірі туған 1000 баланың ішінен 1 жасқа дейінгі өлгендерінің саны.
• Ана өлімінің деңгейі – 1000, 10 000 немесе 100 000 тірі туған балаға шаққандағы қайтыс болған аналардың саны.
• Жалпы ішкі өнімге (ЖІӨ) қатысты денсаулық сақтауға жұмсалған жалпы ұлттық шығындар -қоғамдық және жеке шығындарды қоса алғанда, денсаулық сақтау қажеттіліктеріне бағытталған ЖІӨ үлесі (%).
• Бір адамға шаққандағы орташа тұрғын аудан – пәтердегі немесе үйдегі адам пайдаланатын тіршілікке қажетті кеңістіктің орташа саны (шаршы метр).

Әлеуметтік бағдарламалар мемлекеттік жоспарлау жүйесінің жоғары тұрған құжаттарын іске асыру мақсатында 5-10 жылға әзірленеді және қажетті ресурстар көрсетіле отырып ел дамуының басым стратегиялық бағыттары бойынша мақсаттарды, міндеттер мен күтілетін нәтижелерді айқындайтын салааралық және ведомствоаралық сипаттағы құжаттар болып табылғандықтан, талдауды ұйымдастыру кезінде әдетте бағдарламаның орындалу барысын көрсететін ең маңызды көрсеткіштердің аз саны анықталады, содан кейін негізгі көрсеткіштермен салыстыруды пайдалана отырып, уақыт өте келе ақпаратты жинақтауға және талдауға мүмкіндік беретін қайталанатын зерттеулерді пайдалана отырып, әлеуметтік өлшемдер жүйелі түрде жүргізіледі немесе стандартты көрсеткіштер арқылы жүргізіледі.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1.https://ikaz.info/leumettik-damudy-printsipteri-indikatorlary-men-mehanizmderi/

2. https://kk.e-reve.com/indicadores-sociais-1068

3.https://www.zinref.ru/000_uchebniki/0280_logika/011_lekcii_raznie_59/129.htm

«Әлеуметтік жұмыс» мамандығының 1 курс магистранты Анарбекова А.

Жетекші: Авсыдыкова К.А.

https://www.kaznu.kz/ru