Мамандық таңдауға дайындық
Бусурманова Эсемгул Изтургановна, аға оқытушы,
Каспий технологиялар және инжиниринг университеті
Мамандық таңдау – бұл болашақ әл-ауқат көрсеткішін білдіретін өте маңызды және жауапты қадам. Сондықтан шешім қабылдамас бұрын, сіз алдымен қай салада жұмыс істегіңіз келетінін шешуіңіз керек. Ол үшін таңдаған мамандығыңыз болашақта тек қана материалды ғана емес, сонымен қатар моральдық қанағат сезімін де әкелетіндей дұрыс шешім қабылдауыңыз керек.
Мамандық таңдауда бітірген мектебіңіздің рөлі де өте маңызды. Өйткені, мектеп қабырғасында оқытылатын пәндер, мысалы, биология, химия, физика сияқты пәндер баланы жансыз және тірі табиғат әлеміне, тарих, тілдер және әдебиет — қарым-қатынас пен әлеуметтік құбылыстар әлеміне, математика — сандық қатынастар мен кеңістіктік формалар әлеміне енгізеді. Бірақ әр балаға кездесетін тағы бір беймәлім дүние бар – бұл мамандықтар әлемі. Оның үстіне, әр мамандық – қызықты, әрі таңғажайып дүние.
Адамның әлеуметтік құндылығы, оның қоғамдағы орны, жұмысқа қанағаттануы, физикалық және жүйке-психикалық денсаулығы, қуанышы мен бақыты кәсіби жолдың қаншалықты дұрыс таңдалғанына байланысты. Дұрыс шешім қабылдау үшін мамандық таңдауға әсер ететін негізгі факторларды қарастырған жөн. Ата-анасы мен достарының, мұғалімдердің пікірі, материалдық жағдайы, жеке ерекшеліктері, денсаулық жағдайы, баланың жеке мүмкіндіктері — мұның бәрі оның қандай мамандықты таңдайтынына әсер етеді. Нұсқаулар неғұрлым көп болса, таңдау соғұрлым қиын болады.
Дұрыс таңдау жасау үшін мына қарапайым кеңестерді орындаған жөн.
- Болашақ мамандығыңыздан не қалайтыныңызды ойластырыңыз.
Кім болғыңыз келетінін, немен айналысқыңыз келетінін, қайда өмір сүретініңізді, неге қол жеткізгіңіз келетінін, қай қызмет саласында жұмыс істеу қызықты болатынын, қандай өмір салтын жүргізуді жоспарлап отырғаныңызды, жоғары жалақы қаншалықты маңызды екенін шешіңіз.
- Өзіңіздің бейімділігіңізді, қабілетіңізді, қызығушылық-тарыңызды және тілектеріңізді ескеріңіз.
Қызығушылық – бұл затты немесе құбылысты білуге, оны зерттеуге ұмтылу. Бейімділік – белгілі бір қызметпен айналысуға ұмтылу. Қызығушылықтар мен бейімділіктер сәйкес келуі де, келмеуі де мүмкін, бір немесе бірнеше әрекетке бағытталған болуы мүмкін. Қызығушылық адамды білім алуға итермелейді, ой-өрісін кеңейтеді, мамандықты меңгеру жолындағы кедергілерді жеңуге көмектеседі.
- Егер сіз өз жетістіктеріңізге сенімді болмасаңыз, сізді қоршаған жақын адамдардан кеңес алсаңыз болады.
Кейде біз өмірдің өзіміз жақсы болатын салаларын көру қиынға соғады. Егер сіз бір салада жақсы екеніңізге сенімді болмасаңыз, бұл туралы ата-анаңыздан, басқа отбасы мүшелеріңізден, достарыңыздан және мұғалімдеріңізден сұраңыз. Олардың жауаптары сізді таң қалдыруы мүмкін және сіз ешқашан ойламаған опцияларға итермелеуі мүмкін.
- Кәсіптік бағдарлау тестінен өтіңіз.
Кәсіптік бағдар беру тестілері — болашақ мамандықты таңдауға көмектесетін өте пайдалы құрал болып табылады. Олар сіздің бейімділіктеріңізді, қабілеттеріңізді және қызығушылықтарыңызды объективті бағалауға көмектеседі, бұл жеке ерекшеліктерді ескере отырып, ең қолайлы мамандықты таңдауға көмектеседі.
- Мамандықтар жөнінде егжей-тегжейлі мағлұмат алыңыз.
Әр мамандықтың артықшылығы да, кемшілігі де болады. Мамандық атауының артында жағдайларға, еңбек пәніне, қызметтің түрі мен сипатына байланысты көптеген факторлар мен сипаттамалар бар екенін ескеру керек.
Мамандықты қате таңдау мүмкіндігін болдырмау үшін сізге ұнайтын болашақ мамандықтың нұсқаларын егжей-тегжейлі зерделеу қажет. Болашақ мамандықты түсінудің бір жолы – профессиограммаларды оқу. Профессиограмма – кәсіптік еңбектің ерекшеліктерін және адамға қойылатын талаптарды ашатын белгілі бір кәсіптің ерекшеліктерін сипаттау.
Профессиограмма – бұл белгілі бір кәсіпті сипаттайтын белгілер жүйесінің сипаттамасы, осы кәсіптің немесе мамандықтың қызметкерге қоятын нормалары мен талаптарының тізімін қамтиды. Профессиограммаларда осы кәсіпті меңгеру үшін қажетті білім түрі, кәсіби және жеке қасиеттерге қойылатын талаптар, медициналық қарсы көрсетілімдер, еңбек жағдайлары, сондай-ақ жалақының шамамен алынған деңгейі көрсетіледі. Адамның өзіне ұнайтын ісімен айналысуына мүмкіндік бере отырып, оның жеке қасиеттеріне қарай лайықты мамандықты табу керек.
- Еңбек нарығына талдау жасаңыз.
Қазіргі уақытта қандай мамандықтар сұранысқа ие және жұмыс берушілер арасында сұранысқа ие екендігі туралы мүмкіндігінше көбірек ақпарат жинаңыз. Сіз оқу бітірген кезде қандай жұмыс орындары сұранысқа ие болатынын біліңіз. Олардың ішінен сізге сәйкес келетін бірнеше опцияны таңдаңыз. Бұл жағдайда ең жақсы көмекші БАҚ, жұмысқа орналасу сайттары, сондай-ақ интернеттен табуға болатын әлеуметтанушылардың болжамдары болады.
- Қаржылық жағдайыңызды талдаңыз.
Мамандықты меңгеру сіздің қаржылық жағдайыңызға да байланысты болуы мүмкін. Сіз ақылы бөлімде оқи аласыз ба, соны ойлаңыз. Бұл мәселені отбасылық кеңесте талқылаңыз.
Сонымен қатар, кейбір мамандықтар арнайы білім беруді немесе студенттердің өз қаражатына сатып алуы қажет арнайы құралдарды пайдалануды талап етеді. Оқыту құны сізге төзгісіз ауыртпалық болмас үшін қаржылық мүмкіндіктерді де ескеру қажет.
- Алынған кеңестерге құлақ асыңыз, бірақ таңдауды өз бетінше жасаңыз.
Көбінесе ата-аналар мен достар болашақ мамандықты таңдауға әсер етеді. Олардың нақты тәртібіне қарай мамандық таңдауға тұрарлық емес. Сіз тек олардың пікірін тыңдай аласыз, бірақ мамандық таңдау сіздің жеке ісіңіз, сіз үшін ешкім сіздің өміріңізді өткізбейді.
Әрине, бір шаңырақтағы бірнеше ұрпақ бір салада жемісті еңбек етіп жатқан жағдайлар бар. Бірақ адамның белгілі бір кәсіпке бейімділігі мен қабілеті болмаса, ол ешқашан жоғары білікті маман бола алмайды.
Таңдауларыңызды шектемеңіз. Сырттан келген барлық пікірлерді қабылдаңыз, бірақ іздеу ауқымын кеңейту үшін ғана, содан кейін естігеніңізді жеке қарастырыңыз.
- Болашақ қаржылық тұрақтылықты талдаңыз.
Еңбек нарығы айтарлықтай тұрақсыз, өйткені қоғамның қажеттіліктері үнемі өзгеріп отырады. Дегенмен, белгілі бір мамандықтар үнемі сұранысқа ие немесе керісінше айтарлықтай тұрақсыз. Сіз таңдаған мамандығыңыздың тұрақты болашақты қалай қамтамасыз ететінін анықтауыңыз керек. Өйткені, кәсіби жолды таңдаудың маңызды аспектілерінің бірі қаржылық тұрақтылықтың лайықты деңгейін қамтамасыз ету болып табылады. Басқаша айтқанда, сіз өзіңізді және отбасыңызды қамтамасыз ету үшін жеткілікті ақша табуыңыз керек. Көп ақша табудың қажеті жоқ екенін есте сақтаңыз. Сіздің қаржылық жағдайыңыз мақсаттарыңызға жетуге көмектесетіні маңызды.
- Сізді қызықтыратын мамандық бойынша жұмыс істейтін адамдармен сөйлесіңіз.
Сізді қызықтыратын мамандықтар туралы көбірек білсеңіз, белгілі бір кәсіби таңдаудың барлық салдарын болжағаныңызға соншалықты сенімді бола аласыз. Сондықтан сізді қызықтыратын мамандықтар туралы туыстарыңыздан, мұғалімдерден, мектеп психологынан, түрлі мамандық өкілдерінен сұраудан тартынбаңыз. Олар қызмет саласы туралы құнды ақпараттармен бөлісе алады, өзіңізге ұнайтын мамандықтың артықшылықтары мен қиындықтары туралы айта алады.
Сізге ұнайтын мамандықтарды оқытатын оқу орындарын табу да пайдалы болады. Міндетті түрде ашық есік күндеріне барыңыз. Бұл іс-шараларда сіз білім беру ерекшеліктеріне қатысты маңызды ақпаратты біле аласыз.
- Өзіңіздің кәсіби қасиеттеріңізді бағалаңыз.
Өзіңіздің ресурстарыңызды (қабілеттеріңізді, мүмкіндіктеріңізді) және таңдаған мамандықтың қоятын талаптарын салыстырыңыз. Ең дұрысы, әрине, олар сәйкес болуы керек.
Шығармашылық мамандықтармен байланысты қиындықтар туындауы мүмкін. Егер сіз өзіңіздің дарындарыңыздың негізінде мансап құруды армандайтын болсаңыз, өз мүмкіндіктеріңіз бен болашағыңызды саналы түрде бағалаңыз, тұрақты шығармашылық жұмыс үшін сізде күш пен шабыт жеткілікті ме, жоқ па туралы ойланыңыз, өз әлеуетіңізді қалай жүзеге асыратыныңызды, қандай нақты кәсіби міндеттерді орындай алатыныңызды талдаңыз.
Әр мамандыққа карточкалар жасаңыз. Жұмысқа қанағаттануды, жұмыстың табыстылығын, мансаптық мүмкіндіктерді, шығармашылық әлеуетті жүзеге асыру мүмкіндіктерін, қабілеттеріңізге сәйкестігін, білім деңгейіңізге сәйкестігін, қызығушылықты, тұрақтылықты, қауіпсіздік сезімін және т.б. 10 балдық шкала бойынша бағалаңыз.
Болашақ мамандығыңызда сіз үшін не маңызды екенін көрсете отырып, критерийлер тізімін өзіңіз жасай аласыз. Ең бастысы, осы критерийлерді шынайы түрде бағалаңыз. Нәтижесінде сіз ең көп ұпай жинаған нұсқаны таңдауыңызға болады.
Таңдауды дұрыс жасау дегеніміз – адамның мүмкіндіктерін, оның қабілетін, денсаулық жағдайын, білім мен дағды деңгейін ескере отырып, қызықты және тартымды, қолжетімді және орындалатын мамандықты табу. Сондықтан, мамандық таңдауда ең бастысы – сіздің бейімділіктеріңізді, қабілеттеріңіз бен қызығушылықтарыңызды, сондай-ақ таңдаған мамандыққа еңбек нарығындағы сұранысты ескеру.
Соңғы шешімді көптеген кеңесшілер емес, сіз ғана қабылдауыңыз керек екенін әрқашан есте сақтаңыз.
Сізге кәсіби өзін-өзі анықтаудың қиын жолында сәттілік тілеймін.
