1916 жылғы Орта Азиядағы ұлт-азаттық көтерілісі.
Жазған: Әміртемір Нұрасыл Мұратұлы
тексерген: Жұмаділ Махаббат
1916 жылғы Орта Азиядағы ұлт-азаттық көтерілісі
1916 жылғы Орта Азиядағы ұлт-азаттық көтерілісі – Ресей империясының отаршылдық саясатына қарсы бағытталған, Орта Азия мен Қазақстан халықтарының азаттық күресі. Бұл көтеріліс патшалық Ресейдің Бірінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі саясатынан туындаған, сонымен қатар ғасырлар бойы жиналған әлеуметтік және саяси әділетсіздіктердің көрінісі болды.
Көтерілістің себептері
1. Отаршылдық саясат: Ресей империясы Орта Азия мен Қазақстанды отарлап, халықтардың жерін тартып алып, байырғы тұрғындарды құнарсыз аймақтарға ығыстырды.
2. Экономикалық қанау: Байырғы халықтарға салықтар күшейтіліп, олардың еңбек және экономикалық ресурстары зорлықпен пайдаланылды.
3. Әлеуметтік теңсіздік: Жергілікті халықтар отаршылдық биліктің төменгі сатыларынан тысқары қалды. Әлеуметтік және саяси теңсіздік көтерілістің негізгі триггерлерінің бірі болды.
4. 1916 жылғы маусым жарлығы: Патша үкіметінің “түземдіктерді” (жергілікті халықты) тыл жұмыстарына алу туралы жарлығы көтерілістің басталуына түрткі болды. Жарлық бойынша 19-43 жас аралығындағы ер азаматтарды майдан шебіндегі жұмыстарға жіберу көзделді. Бұл шешім халықтың ашу-ызасын туғызып, қарулы көтеріліске алып келді.
Көтерілістің барысы
Көтеріліс Орта Азия мен Қазақстанның көптеген аймақтарын қамтыды. Оның басты ошақтары:
Қазақстан: Торғай, Жетісу өңірлерінде қарулы көтерілістер болды. Торғай көтерілісін Амангелді Иманов басқарды, ол қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысының көрнекті жетекшілерінің бірі.
Қырғызстан: Қырғыз халқының көтерілістері Шу, Ыстықкөл, Нарын аймақтарында ерекше белсенді болды.
Өзбекстан мен Тәжікстан: Бұл аймақтарда да қарулы қақтығыстар болды, халық жергілікті биліктің отаршыл саясатына қарсылық көрсетті.
Көтерілісшілердің тактикасы
Көтеріліс негізінен партизандық сипатта болды. Халық жергілікті билік өкілдеріне, патшалық армияның бөлімшелеріне қарсы қарулы қақтығыстар жүргізді. Қару-жарақтың жетіспеушілігіне қарамастан, көтерілісшілер ұйымдасқан түрде әрекет етті.
Патша үкіметінің реакциясы
Көтерілісті басу үшін Ресей империясы ірі әскери күштер жіберді. Жазалаушы экспедициялар халықты қатал репрессияға ұшыратып, көтерілісшілердің ауылдарын өртеп, бейбіт тұрғындарды қырғынға ұшыратты. Нәтижесінде, мыңдаған адам қаза тауып, тірі қалғандары Қытай мен басқа көрші елдерге босуға мәжбүр болды.
Көтерілістің салдары
1. Демографиялық шығын: Мыңдаған адам қаза тауып, көпшілігі туған жерінен айрылды.
2. Әлеуметтік-саяси өзгерістер: Көтеріліс Ресей империясының отаршылдық саясатының әділетсіздігін айқын көрсетті. Бұл оқиғалар Орта Азия халықтарының ұлттық сана-сезімін оятуға ықпал етті.
3. Тарихи сабақ: 1916 жылғы көтеріліс кеңестік кезеңдегі азаттық қозғалыстардың дамуына әсер етіп, халықтың еркіндікке деген ұмтылысын күшейтті.
Қорытынды
1916 жылғы Орта Азиядағы ұлт-азаттық көтерілісі – Ресей империясының әділетсіз саясатына қарсы халықтың батырлық қарсылығының көрінісі. Бұл көтеріліс Орта Азия халықтарының отаршылдыққа қарсы күресінің маңызды кезеңі болып табылады. Тарихи маңызы жағынан бұл оқиға ұлттық бірлік пен аза
ттық жолындағы күрестің символы ретінде есте қалды.
