КОНФЛИКТІЛІ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА ҚОРҚЫНЫШТЫҢ ӘСЕРІ

Айдана Одилова

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті – 90 жылдық тарихы бар Қазақстанның бетке ұстар жетекші жоғары оқу орындарының бірі. Негізі қаланғаннан бері әртүрлі жоғары белестерді бағындырып, қазіргі таңда әлемдік оқу орындарының арасында өз дәрежесін нық орнықтырған білім және ғылым ордаларының алпауыты болып саналады.

Осындай алдыңғы қатарлы білім ордасында болашақ мамандардың тұтас педагогикалық үдерісті және басқару ісі бойынша кәсіптік-психологиялық құзіреттілігін қалыптастыру мен дамыту мақсатында “Басқару психологиясы” пәні оқытылады. Аталған пәннен психология ғылымдарының кандидаты, профессор Жұбаназарова Назираш Сулейменовна 1 курс магистранттарына “ Конфликтілі мінез-құлықты қалыптастыруға қорқыныштың әсері тақырыбында дәріс оқыды. Семинар сабақтарында  іскер адам психологиясы,кәсіби қарым-қатынас түрлері, іскерлік этикасы тақырыптарын талдап, пікір алмастық. Сабақ соңында дәріс пен семинарда айтылған ақпараттарды қорытып “Іскер адамның психологиясы және іскерлік этикасы” туралы психологиялық жоба құрастырдық.

Қазіргі заманғы психологияда тұлғаның мінез-құлықтық ерекшеліктеріне әсер ететін факторлардың арасында қорқыныш маңызды орын алады. Қорқыныштың конфликтілі мінез-құлыққа әсері күрделі, танымдық, эмоционалдық және физиологиялық процестерді қамтиды, бұл жеке тұлғалардың қабылданған қауіптерді қалай қабылдайтынына және оларға қалай жауап беретініне ықпал етеді. Бұл мақалада біз конфликтілі мінез-құлықтың қалыптасуына қорқыныштың рөлін, оның конфликті қалай қозғайтынын талдаймыз, сонымен қатар нейрофизиологиялық және психологиялық әсеріне шолу жасаймыз. Бұл динамиканы түсіну жанжалды жағдайларды шешуге, дұрыс әрекет етуге ықпалын тигізіп, конфликтің жағымсыз салдарын азайтуға көмектеседі.

Қорқыныш – адамның өміріне қауіптілік төнгенде пайда болатын күшті эмоциялық күй. Бұл эмоция күрделі нейрофизиологиялық процестермен сүйемелденеді. Қорқыныш сезімі кезінде мидың лимбиялық жүйесіндегі амигдала белсенді жұмыс істейді. Амигдала қауіпті жағдайларды тез қабылдап, ағзаны реакцияға дайындайды. Адам қорқынышты сезінген кезде, өзін қорғану мақсатында айналасындағы адамдарға агрессивті түрде жауап береді. Қорқыныш жағдайында ағзада адреналин деңгейі артып, қорғану инстинктін күшейтеді. Бұл кезде агрессия конфликтілі мінез-құлықтың белсенді формасы ретінде көрінуі мүмкін. Сонымен қатар, қорқыныш жүрек соғу жиілігі мен тыныс алу жиілігінде, қан қысымының көрсеткіштерінде көрінетін жоғары жүйке қызметінің физиологиялық өзгерістерімен бірге жүреді. Қорқыныш сәттерінде эмоционалды бақылау бұзылып, адамдар импульсивті әрекет етуі мүмкін. Кейбір жағдайларда қорқыныш жеке адамдарды жанжалдан мүлдем аулақ болуға, ыңғайсыздықты азайту үшін шегінуге мәжбүр етуі мүмкін. Бұл көбінесе шешілмеген мәселелерге әкеледі. Пассивті агрессия қақтығысты жасырын түрде жалғастырып, негізгі мәселелерді ашық шешуді қиындатады.

Конфликт жағдайындағы қорқыныштың негізгі қоздырғыштарына мыналар жатады:

• Жеке басқа төнетін қауіп-қатерлер: адамдарға физикалық немесе эмоционалдық тұрғыдан қауіп төнген кезде, олардың табиғи реакциясы көбінесе қорғаныс немесе қарама-қайшылық болып табылады. Әрбір қоздырғыш адамның ішкі қорғану механизмдерін белсендіреді, бұл өз кезегінде конфликтілі мінез-құлыққа алып келуі мүмкін.
• Әлеуметтік мәртебе немесе бедел: айналадағы адамдардың сынынан немесе құрмет, абыройдан айырылудан қорқу, әсіресе адамдар өз беделін қорғау қажеттілігін сезінгенде, қақтығыстарды туғызады.
• Жоғалтудан қорқу: бұл бақылауды, ресурстарды немесе маңызды қарым-қатынастарды жоғалтудан қорқып әрекет етуге итермелеуді қамтиды.
• Әлеуметтік қабылдамау: Адам басқалардан шеттету немесе қабылдамау сезімін сезінгенде, қорқыныш деңгейі артып, қорғаныс механизмі ретінде агрессивті мінез-құлық пайда болады.
• Өз-өзіне сенімсіздік: Өзін жеткілікті сенімді сезінбеген адамдар басқа адамдармен қарым-қатынаста оңай қорқуы мүмкін, бұл өз кезегінде конфликтіге бейім мінез-құлыққа себеп болады.
• Қоғамдық және мәдени стереотиптер: Кейбір қоғамдарда және мәдениеттерде қалыптасқан көзқарастар адамдарға қысым көрсетіп, қорқыныш сезімін тудыруы мүмкін, бұл жағдай конфликтінің тууына ықпал етеді.
• Жағымсыз өмірлік тәжірибелер: Бұрынғы психологиялық жарақаттар немесе жағымсыз тәжірибелер де белгілі бір жағдайларда қорқынышты оятып, адамды конфликтілі мінез-құлыққа итермелеуі мүмкін.

Қақтығыстарды тиімді шешу конфликтілі мінез-құлқындағы қорқыныштың рөлін білуді талап етеді. Қорқынышты басқаруда зейінділік, когнитивті қайта бағалау, эмпатия әдістерін қолдануға болады. Адам зейінін шоғырландыру өзінің қорқыныш реакцияларын танып, оны дұрыс басқаруға көмектеседі, бұл өз кезегінде конфликті болдырмауға ықпал етеді. Когнитивті қайта бағалау жағдайды дұрыс бақылап, қауіп-қатерді қабылдауды өзгертуге, қорқынышты азайтуға және қақтығыстарға конструктивті көзқарастарды енгізуге септігін тигізеді. Эмпатияны арттыру адамдарға басқалардың көзқарасын түсінуге мүмкіндік береді, қорқыныштан туындаған қате түсініктерді азайтады.

Қорытындылай келе, қорқыныш қабылдауды, эмоционалды реттеуді және физиологиялық реакцияларды өзгерту арқылы конфликтілі мінез-құлыққа айтарлықтай әсер етеді. Қорқыныш әрекет ететін механизмдерді тану адамдарға қақтығыстық жағдайларда өз жауаптарын тиімдірек басқаруға көмектеседі. Өзін-өзі тануды, эмоционалды интеллектті және сындарлы күресу стратегияларын дамыта отырып, адамдар қорқыныштың әсерін өзгерте алады, бұл қақтығыстарды оң және нәтижелі шешуге жол ашады.

Н.С. Жубаназарова

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

психология ғылымдарының кандидаты, профессор

А.Ж. Одилова

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ магистранты