Тарихи курс пен базалық сабақтарды трансформациялау: Береке Жұмақаева әдістемесі негізінде

Назарбай Нағима
Мұратбаева Нұргүл
«Қазақ тілі мен әдебиеті» ББ 3-курс студенттері
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды Ұлттық Зерттеу университеті

Ғылыми жетекші: Ахметова Жанар Балтабайовна

Аннотация.

Мақалада тарихи пәндерді оқытудағы жаңа әдістемелік тәсілдер, оның ішінде Береке Жұмақаева әдістемесінің рөлі қарастырылады. Зерттеудің мақсаты – тарихи курстар мен базалық сабақтарды трансформациялау арқылы оқушылардың тарихи ойлау қабілетін дамыту, білім сапасын арттыру және интердисциплинарлық байланыстарды нығайту. Сонымен қатар, формативті және суммативті бағалаудың оқу мотивациясын арттырудағы маңызы негізделіп, білім алушылардың тарихи ойлау дағдыларын дамытуға ықпалы сипатталады. Зерттеу нәтижелері Береке Жұмақаева әдістемесінің оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруға, тарихи материалды саналы түрде меңгеруіне және оқу нәтижелерінің сапасын жақсартуға мүмкіндік беретінін көрсетеді. Мақалада практикалық ұсыныстар, кестелер мен сабақ үлгілері берілген.

Кілт сөздер: тарихи курс, базалық сабақ, трансформация, әдістеме, Береке Жұмақаева, интердисциплинарлық оқыту.

Аннотация. В статье рассматриваются новые методические подходы к преподаванию исторических дисциплин, включая методику Береке Жумакаевой. Цель исследования – трансформация исторических курсов и базовых уроков для развития исторического мышления учащихся, повышения качества образования и укрепления интердисциплинарных связей. Кроме того, обосновывается значение формативного и суммативного оценивания в повышении учебной мотивации, а также раскрывается их влияние на развитие навыков исторического мышления обучающихся. Результаты исследования показывают, что методика Береке Жумакаевой способствует повышению познавательной активности учащихся, осознанному усвоению исторического материала и улучшению качества учебных результатов. В статье представлены практические рекомендации, таблицы и примеры уроков.

Ключевые слова: исторический курс, базовый урок, трансформация, методика, Береке Жумакаева, междисциплинарное обучение.

Тарихи білім беру жүйесі қазіргі қоғамда маңызды әлеуметтік және мәдени рөл атқарады. XXI ғасырдағы білім беру талаптары оқушыларды тек ақпаратпен қамтамасыз ету ғана емес, олардың тарихи ойлау қабілетін, салыстырмалы талдау жасау және интердисциплинарлық байланыстарды орнату мүмкіндіктерін дамытуға бағытталған. Осыған байланысты тарихи курстар мен базалық сабақтарды жаңғырту – білім беру жүйесінің стратегиялық міндеті болып табылады. Қазіргі таңда Қазақстандағы орта білім беру жүйесінде тарихи пәндердің мазмұны мен әдістемесі дәстүрлі тәсілдерге негізделіп келеді. Мұндай тәсілдер оқушылардың белсенділігін төмендетіп, танымдық қызығушылықтың азаюына әкеледі. Сонымен қатар, сабақтар көбіне тек фактілерді жаттауға бағытталған, бұл оқушылардың критикалық ойлау дағдыларын, тарихи-салыстырмалы талдау қабілетін дамытпайды. Береке Жұмақаева әдістемесі осы мәселені шешуге бағытталған. Ол оқыту процесін оқушының зерттеушілік қызметіне бейімдеп, сабақтарды интердисциплинарлық тәсілмен ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Зерттеу өзектілігі қазіргі білім беру талаптары мен оқушылардың біліктілігін арттыру қажеттілігінен туындайды [1].

Тарихи білім беру жүйесінде оқушылардың тарихи ойлау қабілетін дамыту, интердисциплинарлық байланыстарды орнату, және сабақтарды заманауи талаптарға бейімдеу маңызды болып отыр. Береке Жұмақаева әдістемесі осы бағытта тиімді құрал ретінде танылып отыр. Әдістеменің философиялық және педагогикалық негіздері
Береке Жұмақаева әдістемесі оқытудың гуманистік, белсенді және жобалық тәсілдерін біріктіреді. Негізгі қағидалар: оқушыны зерттеуші ретіндегі позицияға қою, танымдық қызығушылықты дамыту, тарихи ақпаратты талдау және салыстыру. Тарихи курсқа енгізілетін негізгі элементтер

• Критикалық ойлау дағдылары;
• Хронологиялық және себеп-салдарлық байланыстарды талдау;
• Практикалық тапсырмалар мен зерттеу жобалары.

Береке Жұмақаева әдістемесі тарих сабақтарын әдебиет, экономика, география және мәдениет пәндерімен байланыстыра отырып, кешенді оқытуға мүмкіндік береді [2].

Трансформация процесінде сабақ мазмұны мен құрылымы жаңартылып, интерактивті және интердисциплинарлық элементтер енгізіледі. Мысалы, сабақты үш кезеңге бөлу ұсынылады:

1. Кіріспе бөлім – мотивациялық тапсырмалар, тарихи факт немесе қызықты дерек арқылы оқушылардың назарын сабаққа аудару.
2. Негізгі бөлім – сыни талдау, зерттеу жобалары, кейс-стадилер және топтық жұмыстар.
3. Қорытынды бөлім – рефлексия, қорытынды жасау, сабақ нәтижелерін талдау. Трансформацияланған сабақ құрылымы үш кезеңнен тұрады – кіріспе, негізгі бөлім және қорытынды. Төмендегі кесте осы кезеңдерді, мақсаттарды, әдістер мен бағалау критерийлерін көрсетеді (кесте 1).

Кесте 1. Сабақ үлгісін көрсету кестесі

Трансформацияланған сабақтарда ақпараттық технологиялар кеңінен қолданылады: тарихи карталар, виртуалды музейлер, деректер базалары, онлайн презентациялар. Бұл оқушыларға қосымша ақпарат көздерінен тәуелсіз зерттеу жүргізуге мүмкіндік береді. Трансформацияланған сабақтардың тәжірибелік нәтижелері:

• Оқушылардың тарихи ойлау деңгейінің өсуі;
• Сабаққа қатысу белсенділігінің артуы;
• Интердисциплинарлық жобалардың санының артуы [3].

Халықаралық тәжірибеде тарихи курстарды трансформациялау бірнеше бағытта жүзеге асады:

• Себеп-салдарлық талдау: оқушылар тарихи оқиғаларды тек жаттап қана қоймай, олардың себептері мен салдарын анықтайды;
• Жобалық әдіс: тарихи мәселелерді зерттеу және презентациялар жасау арқылы білімді қолдану;
• Дебат және дискуссия: оқушылар өз пікірін дәлелдермен қорғайды, тарихи ойлау қабілеті дамиды.

Интердисциплинарлық тәсіл тарихи білім беруде маңызды, себебі:

1. Оқушылар әлеуметтік және экономикалық байланыстарды көре алады;
2. Әдебиет және мәдениет пәндерімен интеграция арқылы тарихи оқиғаларды жан-жақты түсінеді;
3. Зерттеу дағдылары мен критикалық ойлау дамиды. Мысалы, ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихы сабақтарында экономикалық деректерді талдау, әдеби шығармаларды оқып тарихи жағдаймен салыстыру оқушылардың білімін тереңдетеді [4].

Қазіргі ғылыми әдебиетте тарихи пәндерді оқытудың тиімділігі әртүрлі әдістемелік тәсілдер арқылы зерттелуде. Мысалы, Сейітов тарихи білім беруде интерактивті оқыту әдістерін қолданудың оқушылардың танымдық белсенділігін арттыратынын көрсеткен. Автордың зерттеуінде оқушылардың сабаққа қатысу деңгейі, жобалық жұмыстарды орындау және тарихи деректерді талдау қабілеті статистикалық түрде бақыланған. Нәтижелер көрсеткендей, интердисциплинарлық сабақтар мен зерттеу жобалары оқушылардың критикалық ойлау және салыстырмалы талдау дағдыларын едәуір жақсартады. Береке Жұмақаева әдістемесі бұл аспектілерді интеграциялау арқылы ерекше орын алады. Оның әдістемелік құралы тек фактілерді жаттау емес, сонымен қатар тарихи деректерді салыстыру, тұлғалар мен оқиғаларды талдау, және себеп-салдарлық байланыстарды анықтау дағдыларын дамытады. Мысалы, орта ғасырлардағы Қазақ хандығы тақырыбында оқушылар карталарды, тарихи хроникаларды және әдеби деректерді салыстыра отырып, халықтың әлеуметтік құрылымы мен саяси жүйесін зерттейді.

Сонымен қатар, халықаралық тәжірибеде тарихи пәндерді интердисциплинарлық бағытта оқыту тиімділігін растайтын зерттеулер көп. History Education зерттеуінде әртүрлі елдердің мектептерінде экономикалық, мәдени және географиялық деректерді тарихпен біріктіру оқушылардың тарихи оқиғаларды жан-жақты түсінуіне ықпал ететінін дәлелдеген. Қазақстандағы тәжірибемен салыстырғанда, бұл тәсіл елімізде әлі толық қолданылмай отыр, сондықтан Береке Жұмақаева әдістемесі осы олқылықты толтыруға мүмкіндік береді. Береке Жұмақаева әдістемесі бойынша сабақтар интердисциплинарлық бағытта өткізіледі, яғни тарих оқиғалары әдебиет, экономика және география пәндерімен байланысады (кесте 2).

Кесте 2. Интердисциплинарлық жобаларды көрсету кестесі

Береке Жұмақаева әдістемесінің теориялық негізі бірнеше педагогикалық концепцияларға сүйенеді:

1. Гуманистік педагогика – әрбір оқушыны жеке тұлға ретінде қарастыру, оның танымдық қызығушылығын және жеке қабілеттерін дамыту. Бұл тәсіл сабаққа қатысу белсенділігін арттыруға мүмкіндік береді.
2. Жобалық оқыту принциптері – оқушылар өз бетімен зерттеу жүргізіп, тарихи мәселелерді шешу жолдарын іздестіреді. Бұл тарихи деректерді талдау дағдыларын қалыптастырады.
3. Белсенді оқыту әдістері – рөлдік ойындар, дебаттар, сценарий жазу және презентациялар сабаққа қызығушылықты арттырады және практикалық қабілеттерді дамытуға мүмкіндік береді [5].

Тарихи сабақтардың мақсаты тек білім беру емес, сонымен қатар оқушылардың тарихи ойлау қабілетін, салыстырмалы талдау жасау дағдыларын дамыту болып табылады. Береке Жұмақаева әдістемесі бұл бағытта келесі стратегияларды ұсынады:

• Себеп-салдар талдау әдісі: оқушылар тарихи оқиғалардың себептерін, салдарын, сондай-ақ уақыт аралығындағы байланыстарын анықтайды.
• Проблемалық сұрақтар әдісі: сабақ барысында оқушыларға тек жауабын табу емес, мәселені талдап, өз шешімін ұсыну міндеті беріледі.
• Дебат және дискуссия әдісі: тарихи оқиғалар мен тұлғалар бойынша пікірталас жүргізу арқылы оқушылар өз ойларын дәлелдермен қорғайды және сыни тұрғыдан ойлауды дамытады. Бұл әдістер оқушылардың танымдық белсенділігін арттырады, сабаққа қызығушылықты көтереді және олардың өз бетімен білім алу қабілетін дамытады. Береке Жұмақаева әдістемесі тарихи курстар мен базалық сабақтарды трансформациялау үшін тиімді құрал болып табылады. Оқушылардың тарихи ойлау қабілетін, зерттеу дағдыларын және интердисциплинарлық байланыстарын дамытуға мүмкіндік береді.

Қазіргі білім беру кеңістігінде тарихи курстар мен базалық сабақтардың мазмұнын жаңғырту – білім алушылардың танымдық белсенділігін арттыру мен функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың негізгі шарттарының бірі болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда, Береке Жұмақаева ұсынған әдістемелік тәсілдер дәстүрлі оқыту жүйесін қайта қарастырып, тарихи білімді меңгертудің тиімді әрі заманауи моделін қалыптастыруға бағытталғанымен ерекшеленеді. Бұл әдістеме оқушыны дайын білімді қабылдаушы емес, тарихи үдерістерді талдай алатын, дерекпен жұмыс істейтін және өз көзқарасын негіздей алатын тұлға ретінде қалыптастыруды көздейді.

Зерттеу барысында аталған әдістеменің тарихи курс пен базалық сабақтарды трансформациялаудағы әлеуеті айқындалды. Әдістеменің басты артықшылығы – пәндік мазмұнды оқу мақсаттарымен, бағалау критерийлерімен және күтілетін нәтижелермен жүйелі түрде үйлестіруінде. Тарихи дереккөздермен жұмыс, проблемалық сұрақтар қою, салыстырмалы талдау жүргізу және пәнаралық байланыстарды пайдалану арқылы оқушылардың тарихи ойлау дағдылары дамиды. Бұл өз кезегінде білім алушылардың өткенді механикалық түрде жаттауынан гөрі, тарихи құбылыстардың себеп-салдарлық байланысын түсінуіне мүмкіндік береді. Жалпы алғанда, Береке Жұмақаева әдістемесі тарихи курс пен базалық сабақтарды трансформациялаудың тиімді құралы ретінде бағалануы мүмкін. Ол білім беру мазмұнын жаңарту талаптарына сай келіп, оқушылардың тұлғалық, танымдық және әлеуметтік дағдыларын кешенді түрде дамытуға бағытталған. Әдістеменің практикада жүйелі қолданылуы тарихи білім сапасын арттырып қана қоймай, білім алушылардың азаматтық ұстанымын қалыптастыруға, тарихи сананы дамытуға оң ықпал етеді. Сондықтан аталған әдістемелік тәсілдерді жалпы білім беретін мектептер мен орта білім беру ұйымдарының оқу үдерісіне кеңінен енгізу өзекті әрі ғылыми-әдістемелік тұрғыдан негізделген шешім болып табылады [6].

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

1. Жұмақаева Б. Тарихи білім беру әдістемесі. Алматы: Білім, 2020. 110-112 бб.
2. Сейітов А. Қазақстан тарихын оқытудағы жаңа тәсілдер. Астана: Ғылым, 2019. 251 б.
3. Педагогикалық технологиялар: оқу құралы / ред. Қ. Мұхамедқұлов. Алматы: Білім, 2021. 75 б.
4. Сүлейменов М. Интердисциплинарлық оқытудың теориясы мен тәжірибесі. Алматы: Қазақ университеті баспасы, 2020. 134-135 б.
5. Ермұханова Г., Қанатова А. Тарих сабақтарында белсенді оқыту әдістерін қолдану. Астана: Білім, 2021. 45 б.
6. Қасымова Д. Тарихи ойлау қабілетін дамыту әдістемесі. Алматы: Білім, 2022. 130-131 бб.