Нейрондық желілер және олардың еңбек нарығына әсері
Дауырбай Еркебұлан Қыдырбайұлы
ИС-241(4)-1
Қаршығаева Айнұр Аралбекқызы
Аңдатпа
Нейрондық желілер – 21 ғасырдың ең маңызды технологияларының бірі. Олар күрделі есептерді тиімді шешуге, еңбек өнімділігін арттыруға және жаңа мамандықтардың пайда болуына ықпал етеді. Мысалы, медицинада ауруларды ерте анықтау, қаржы секторында тәуекелдерді болжау, ал ауыл шаруашылығында өнімділікке болжам жасау сияқты салаларда кеңінен қолданылады.
Дегенмен, бұл технологиялар жұмыссыздық деңгейінің өсуі мен қайта оқыту қажеттілігі сияқты қиындықтарды да туғызады. Көптеген адамдар жаңа жағдайда жұмыс істеу үшін бейімделуге мәжбүр. Қазақстанда жасанды интеллект пен нейрондық желілерді дамыту ұлттық басымдықтардың бірі болып саналады. Бұл бағыт еңбек нарығын тұрақтандырып, елдің цифрлық экономикасын нығайтуға және аймақтағы технологиялық көшбасшы болуға мүмкіндік береді.
Кілт сөздер: нейрондық желілер, жасанды интеллект, еңбек нарығы, автоматтандыру, Қазақстан, қайта даярлау, этикалық мәселелер, инновациялар, цифрландыру, болашақ мамандықтары.
Аннотация. Нейронные сети – одна из важнейших технологий XXI века. Они помогают эффективно решать сложные задачи, повышают производительность труда и способствуют появлению новых профессий. Например, они используются в медицине для ранней диагностики, в финансовом секторе для прогнозирования рисков и в сельском хозяйстве для оценки урожайности.
Однако внедрение нейронных сетей приводит к таким вызовам, как рост безработицы и необходимость переобучения сотрудников. Многие профессии меняются, требуя новых навыков. В Казахстане развитие искусственного интеллекта и нейронных сетей становится приоритетом. Эти технологии помогают стабилизировать рынок труда, укрепить цифровую экономику и занять лидирующие позиции в регионе.
Ключевые слова: нейронные сети, искусственный интеллект, рынок труда, автоматизация, Казахстан, переподготовка кадров, этические проблемы, инновации, цифровизация, профессии будущего.
Abstaract. Neural networks are one of the most significant technologies of the 21st century. They enable efficient problem-solving, boost productivity, and lead to the creation of new professions. For example, they are used in healthcare for early diagnosis, in finance for risk prediction, and in agriculture for yield forecasting.
However, their adoption also presents challenges like increased unemployment and the need for workforce retraining. Many jobs are evolving, requiring new skills. In Kazakhstan, the development of artificial intelligence and neural networks is a national priority. These technologies help stabilize the labor market, strengthen the digital economy, and position the country as a regional leader
Key words: neural networks, artificial intelligence, labor market, automation, Kazakhstan, retraining of personnel, ethical issues, innovations, digitalization, professions of the future.
Цифрлық технологиялардың рөлі:Цифрлық технологиялардың қарқынды дамуы қазіргі заманның басты сипаттарының бірі болып табылады. Олар біздің өміріміздің барлық салаларына айтарлықтай әсер етіп, экономикалық, әлеуметтік және ғылыми процестерді өзгертуде. Әсіресе, деректерді өңдеуді автоматтандыру және шешім қабылдау процестерін жетілдіруде нейрондық желілердің рөлі ерекше орын алады.
Нейрондық желілер – жасанды интеллект технологиясының маңызды бөлігі, олар үлкен көлемдегі деректерді жылдам әрі тиімді өңдеуге мүмкіндік береді. Бұл кәсіпорындарға өздерінің өндірістік және басқарушылық процестерін оңтайландыруға, шығындарды азайтуға және өнімділікті арттыруға көмектеседі. Сонымен бірге, бұл технологиялар нарықтағы бәсекеге қабілеттілікті сақтау үшін маңызды құрал болып табылады.
Бүгінде нейрондық желілер әртүрлі салаларда кеңінен қолданылады. Мысалы, өндіріс секторында бұл жүйелер автоматтандырылған жабдықтарды басқару арқылы жұмыс процестерін жеделдетіп, өнімнің сапасын арттырады. Қызмет көрсету саласында олар клиенттердің қажеттіліктерін алдын ала болжауға және оларға жылдам әрі сапалы қызмет көрсетуге жағдай жасайды. “Медицина саласында нейрондық желілер ауруларды ерте анықтап, тиімді емдеу әдістерін ұсынуда кеңінен қолданылады” [1].
Өндірістік компаниялар үшін бұл технологиялар тек өнімділікті арттырудың құралы ғана емес, сондай-ақ уақытты үнемдеу және шығындарды оңтайландырудың сенімді жолы болып табылады. Сонымен қатар, тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру және олардың қанағаттанушылық деңгейін арттыру арқылы нарықтағы тұрақтылық пен бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. “Нейрондық желілердің өнеркәсіпте, әсіресе өндірісті автоматтандыру мен сапаны бақылауда кеңінен қолданылатынын көрсетті.” [2].
Қолдану салалары:Нейрондық желілердің кеңінен қолданылуы олардың инновациялық және тиімді технология екенін дәлелдейді. Олар деректерді талдау мен шешім қабылдаудағы жаңа мүмкіндіктерді ашып, көптеген салаларда үдерістерді оңтайландыруға ықпал етеді.
Медицинада нейрондық желілер ауруларды ерте анықтау, медициналық бейнелерді (рентген, МРТ, КТ және т.б.) талдау және емдеу әдістерін жетілдіру үшін қолданылады. Бұл технологиялар науқастарға дәл әрі дер кезінде диагноз қоюға мүмкіндік береді. Мысалы, нейрондық желілер қатерлі ісік жасушаларын ерте кезеңде анықтай алады, бұл емдеу тиімділігін едәуір арттырады. Сонымен қатар, олар дәрігерлерге емдеу жоспарларын автоматты түрде құруға көмектеседі, осылайша медициналық қателіктердің санын азайтып, емдеу сапасын жақсартады.”Компьютерлік көру технологияларының медициналық диагностиканы жақсарту мен өндірісті оңтайландыруда шешуші рөл атқарған.” [2]
Қаржы секторында нейрондық желілердің қолдану ауқымы өте кең. Олар нарықтық үрдістерді болжау, инвестицияларды тиімді жоспарлау және қаржылық операцияларды автоматтандыру үшін қолданылады. Мысалы, инвестициялық компаниялар жасанды интеллект арқылы нарықтағы өзгерістерді алдын ала болжап, стратегияларын нақтылайды. Сонымен қатар, бұл технологиялар қаржылық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады.”Нейрондық желілер алаяқтық әрекеттерді, күмәнді транзакцияларды немесе заңсыз әрекеттерді автоматты түрде анықтай алады, бұл ұйымдар мен олардың клиенттерін қорғауға мүмкіндік береді .” [3]
Бұл технологиялар тек нақты мәселелерді шешіп қана қоймай, сонымен бірге ұйымдардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және олардың жұмысын тиімді етуге мүмкіндік береді. Олардың қолдану ауқымы тек медицина мен қаржы салаларымен шектелмей, басқа да көптеген салаларда кеңінен таралып келеді.
Қоғамдық әсер: Жасанды интеллекттің, оның ішінде нейрондық желілердің кеңінен қолданылуы қоғамның көптеген салаларына, соның ішінде еңбек нарығына айтарлықтай әсер етуде. Автоматтандыру мен роботтандыру процестері бір жағынан өндірістің тиімділігін арттырып, шығындарды азайтса, екінші жағынан жұмыс орындарының құрылымын өзгертіп, жаңа талаптарды қалыптастыруда. “Жасанды интеллекттің еңбек нарығына әсері тек жұмыс орындарын ауыстырумен шектелмейді, сонымен қатар әлеуметтік теңсіздікке де ықпал етеді. ” [4] Төмен білікті және қайталанатын жұмыстарды орындауға арналған жұмыс орындары технологиялық шешімдермен алмастырылуда. Бұл әсіресе өнеркәсіп, логистика және қызмет көрсету салаларында байқалады. Мысалы, зауыттарда роботтар мен автоматтандырылған жүйелер көптеген физикалық жұмысты орындайды, ал банк саласында жасанды интеллект клиенттерге қызмет көрсетуді оңтайландырады. Мұндай өзгерістер жұмысшыларды қайта оқыту қажеттілігін туындатады, өйткені жаңа жұмыс орындары күрделірек және жоғары технологиялық дағдыларды талап етеді.”Жасанды интеллекттің аймақтық экономикалардағы теңсіздікті азайтуға ықпал етеді.” [5].
Сонымен қатар, жасанды интеллект білім беру саласына да ықпал етеді. Қайта оқыту және жаңа дағдыларды меңгеру қажеттілігін қанағаттандыру үшін заманауи білім беру бағдарламалары мен онлайн оқыту платформалары дамуда. Бұл технологиялар жұмысшыларға заманауи еңбек нарығының талаптарына бейімделуге көмектеседі, осылайша олардың кәсіби әлеуетін арттырады.Жалпы, жасанды интеллекттің қоғамға тигізетін әсері әртүрлі және қарама-қайшы болуы мүмкін. Бір жағынан, ол өндірістің тиімділігін арттырып, инновацияларға жол ашады, екінші жағынан, еңбек нарығындағы өзгерістерге байланысты белгілі бір әлеуметтік-экономикалық мәселелерді туындатуы мүмкін. Бұл өзгерістерге бейімделу үшін үкіметтер, компаниялар және оқу орындары бірлесіп әрекет етіп, халықтың жаңа жағдайларға икемделуіне көмектесуі маңызды.
Нейрондық желілердің даму тарихы:Нейрондық желілердің даму тарихы ХХ ғасырдың ортасында басталып, бүгінгі күні жасанды интеллекттің ең ірі бағыттарының бірі болып табылады. Бұл технологияның пайда болуы нейробиология мен математикалық модельдеу салаларындағы зерттеулермен тығыз байланысты.
1943 жылы Уоррен МакКуллох пен Уолтер Питтс алғаш рет жасанды нейронның математикалық моделін ұсынды. Бұл модель биологиялық нейрондардың жұмыс принципін негізге ала отырып жасалған. Олар нейрондар арасындағы байланыстың логикалық ережелерін зерттеп, адам миының кейбір когнитивті процестерін модельдеу мүмкіндігін көрсетті. “Бұл зерттеу нейрондық желілердің дамуына алғашқы қадам жасады. ” [6]
Келесі маңызды қадам 1950-60 жылдары жасалды. Бұл кезеңде Фрэнк Розенблатт перцептрон деп аталатын бірқабатты нейрондық желі моделін жасады. Перцептрон қарапайым деректерді өңдей алатын және белгілі бір шешімдер қабылдай алатын алғашқы құрылғылардың бірі болды. Алайда, бірқабатты желілердің шектеулері бар екені анықталды, олар күрделі мәселелерді шешуге жеткіліксіз болды.
1986 жылы Джеффри Хинтон және оның әріптестері кері таралу алгоритмін (backpropagation) енгізіп, көпқабатты нейрондық желілердің үйрену қабілетін едәуір арттырды. Бұл алгоритм желілердің қателіктерді түзету арқылы үйренуіне мүмкіндік берді, нәтижесінде олар күрделі тапсырмаларды орындауға бейімделді. Бұл кезең нейрондық желілердің дамуындағы жаңа дәуірдің бастауы болды. “Нейрондық желілердің дамуы 2010 жылдан бері күрт жылдамдағаны және машиналық оқытудың кең тараған.” [7]
ХХІ ғасырда нейрондық желілердің қолданысы жылдам кеңейе бастады. Жетілдірілген алгоритмдер мен жоғары есептеу қуаты бұл технологияларды көптеген салаларда пайдалануға мүмкіндік берді. Медицинада нейрондық желілер ауруларды ерте анықтау, мысалы, қатерлі ісік жасушаларын табу, үшін қолданыла бастады. ” Қаржы саласында олар тәуекелдерді болжау, несие қабілеттілігін бағалау және алаяқтықты анықтау үшін қолданылады. Сонымен қатар, нейрондық желілер табиғи тілді өңдеу, бейнелерді тану және автономды көлік құралдарын басқару сияқты салаларда да кеңінен қолданылады . ” [8]
Қазіргі таңда нейрондық желілер жасанды интеллекттің негізгі бағытына айналды және олардың әлеуеті әлі де кеңеюде. Алдағы жылдары бұл технологиялардың жаңа салаларда қолданылуы және оларды одан әрі жетілдіру күтілуде.
Автоматтандыру және жұмыс орындары:Автоматтандыру мен жасанды интеллект технологияларының дамуы өндірістік және басқарушылық процестерге үлкен өзгерістер енгізуде. Бұл технологиялар арқылы көптеген өндірістік процестер жылдам әрі тиімді орындалады. Роботтар мен автоматтандырылған жүйелер ауыр физикалық жұмыстарды орындап, адамдарды қауіпті немесе монотонды міндеттерден босатады. Бұл еңбек өнімділігін арттырып қана қоймай, шығындарды азайтуға және өндірістік процестердің сапасын жақсартуға мүмкіндік береді. “Жасанды интеллекттің енгізілуі 2030 жылға қарай ғаламдық ЖІӨ-ні 16 трлн АҚШ долларына дейін арттыруы мүмкін.” [9]
Автоматтандырудың жағымды жақтарымен қатар, белгілі бір қиындықтар да бар. Бірқатар салаларда төмен білікті жұмысшыларға қажеттілік азайып, кейбір жұмыс орындары қысқарып жатыр. “Автоматтандыру нәтижесінде 2025 жылға қарай төмен білікті жұмыс орындарының 14%-ы жоғалуы мүмкін.”[10] 2030 жылға қарай әлемде шамамен 375 миллион жұмыс орны қайта құрылымдауды немесе жаңа технологияларға бейімделуді талап ететін болады. Бұл жұмысшыларды жаңа дағдылар мен білімдерді меңгеруге мәжбүр етеді. Қайта даярлау және қосымша білім беру бағдарламалары автоматтандырудан туындаған жұмыссыздық деңгейін төмендетуде маңызды рөл атқарады.
“Қазақстанда да осыған ұқсас трендтер байқалуда. Автоматтандыру мен цифрлық технологиялар өндіріс, қызмет көрсету және логистика салаларында қарқынды енгізілуде. Бұл процестерді қолдау мақсатында жұмысшыларды қайта даярлау және біліктілігін арттыру бойынша мемлекеттік бағдарламалар жүзеге асырылуда. Бұл бағдарламалар цифрлық сауаттылықты арттырып, заманауи технологияларға бейімделуді жеңілдетуге бағытталған . ” [11]
Сонымен қатар, автоматтандыру жаңа жұмыс орындарын құруға да мүмкіндік береді. Мысалы, жасанды интеллектті әзірлеу, робототехника, деректерді талдау және ақпараттық қауіпсіздік салаларында білікті мамандарға сұраныс артуда. Бұл тенденция технологиялық прогресс пен еңбек нарығындағы құрылымдық өзгерістердің үйлесімділігі арқылы қоғам үшін жаңа мүмкіндіктер ашуда.
Автоматтандырудың әсері айқын: ол өндірісті тиімдірек етеді, бірақ еңбек нарығына бейімделуді талап етеді. Осы өзгерістерге дайын болу үшін мемлекеттер, компаниялар және білім беру жүйелері жаңа жағдайларға сай шаралар қабылдауы қажет.
Қазақстандағы жағдай:Қазақстанда жасанды интеллект пен нейрондық желілерді дамытуға ерекше назар аударылуда, бұл елдің цифрлық трансформациясына бағытталған стратегиялық қадамдарының бір бөлігі болып табылады. Елде IT саласын дамытуды қолдайтын арнайы инфрақұрылымдар құрылып, жаңа технологияларды енгізу мен мамандар даярлау бойынша кешенді жұмыстар жүргізілуде. “Жасанды интеллект технологияларын қолдану, еңбек өнімділігін 40%-ға дейін арттыруы мүмкін.” [12]
Astana Hub инновациялық орталығы – осы бағыттағы негізгі алаңдардың бірі. Бұл орталық стартаптарды дамытуға, IT саласындағы инновациялық жобаларды қолдауға және жасанды интеллект бойынша тәжірибе алмасуға мүмкіндік береді. “Қазақстанда жасанды интеллектті дамыту аймақтық экономикаға оң әсер етуде, әсіресе IT секторының өсуінде.” [13] Орталықтың басты мақсаты – Қазақстанды Орталық Азиядағы IT хабына айналдыру. Сонымен қатар, Қазақстанның жоғары оқу орындары, соның ішінде әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті (ҚазҰУ), IT саласының мамандарын даярлау бойынша белсенді жұмыс атқаруда. Оқу бағдарламаларына жасанды интеллект пен нейрондық желілерге арналған арнайы курстар енгізіліп, болашақ мамандарға қажетті заманауи білім беріледі.
“Қазақстанда шетелдік технологиялық компаниялар да жасанды интеллектті дамытуға қолдау көрсетуде. Мысалы, Samsung компаниясы елде арнайы курстар ұйымдастырып, студенттерді нейрондық желілер, компьютерлік көру және деректерді талдау салаларының негіздерімен таныстыруда.Бұл курстар жасанды интеллектке қызығушылық танытатын жастардың кәсіби әлеуетін арттыруға бағытталған” [14]
Елдің білім беру жүйесі де осы технологиялық өзгерістерге бейімделуде. Қазақстанда жасанды интеллект және IT салаларында жаңа мамандарды даярлау үшін мемлекеттік гранттар, қысқа мерзімді курстар және кәсіптік қайта даярлау бағдарламалары ұсынылуда. Бұл бастамалар тек жас мамандарды даярлап қана қоймай, сонымен бірге жұмыс істеп жүрген мамандарды қайта оқытуға бағытталған.”Мұндай қадамдар елдің цифрлық экономикасын нығайтуда маңызды рөл атқаруда” [15]
Қазақстан жасанды интеллектті мемлекеттік басқару мен экономика секторларына енгізуді жалғастыруда. Жобаларға Big Data, машиналық оқыту және нейрондық желілерді қолдану арқылы өндіріс, денсаулық сақтау және қаржы салаларын дамыту кіреді. Бұл технологиялар елдің жалпы экономикалық дамуына үлес қосып жатыр , Қазақстанды цифрлық дәуірдің көшбасшыларының бірі болуға жақындатады. “Жасанды интеллектті енгізудің бизнес-процестердің 50%-ын автоматтандыруға мүмкіндік береді.” [16]
Жаңа мамандықтардың пайда болуы:Жасанды интеллекттің және нейрондық желілердің дамуы еңбек нарығына түбегейлі өзгерістер енгізуде. Бұл технологиялар жаңа салалар мен мамандықтарды қалыптастыруға ықпал етуде, олар тек техникалық білімді ғана емес, сонымен бірге күрделі мәселелерді талдау және шығармашылық шешімдер қабылдау қабілетін талап етеді.
Ең танымал және сұранысқа ие жаңа мамандықтардың қатарына машиналық оқыту инженерлері жатады. Олар машиналық оқыту алгоритмдерін құрып, оларды нақты міндеттерді шешуге бейімдейді. Мұндай инженерлерге жоғары деңгейлі математика, бағдарламалау дағдылары және нейрондық желілерді жобалау қабілеті қажет.
Деректер сарапшылары (data analysts) де заманауи еңбек нарығында маңызды рөл атқарады. Олар үлкен көлемдегі деректерді талдап, бизнес шешімдерін оңтайландыру үшін нақты ұсыныстар береді. Деректерді визуализациялау және талдау құралдарын меңгеру, сондай-ақ статистикалық және аналитикалық әдістерді қолдана білу бұл мамандық үшін өте маңызды.
Киберқауіпсіздік мамандары цифрлық инфрақұрылымды қорғауда маңызды орын алады. Олардың міндетіне ақпараттық жүйелердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, деректердің құпиялылығын сақтау және кибершабуылдардың алдын алу кіреді. Жасанды интеллект бұл салада да белсенді қолданылып, шабуылдарды болжау және алдын алу үшін үлкен мүмкіндіктер береді.
Сонымен қатар, жасанды интеллект және робототехника салаларының дамуы нәтижесінде роботиканы бағдарламалаушы, цифрлық этика маманы, виртуалды орта дизайнері сияқты мамандықтар пайда болуда. Бұл мамандықтар технология мен адамның өзара әрекеттесуін жаңа деңгейге көтеруге бағытталған.
World Economic Forum зерттеуіне сәйкес, алдағы онжылдықта еңбек нарығында жаңа мамандықтардың пайда болуымен қатар, қазіргі мамандықтарға қойылатын талаптар да өзгереді.”Білім беру жүйесі осы өзгерістерге жауап ретінде инновациялық бағдарламалар мен оқу жоспарларын ұсынуда “. [17]
Жаңа мамандықтардың пайда болуы еңбек нарығына бәсекелестік пен шығармашылық әлеуеттің артуына ықпал етеді. Бұл өзгерістерге бейімделу үшін үнемі жаңа білім мен дағдыларды меңгеру қажеттілігі туындайды, сондықтан үздіксіз оқыту қазіргі заманғы жұмысшы үшін негізгі талаптардың біріне айналды.
Қазақстанның мүмкіндіктері: Қазақстанның цифрлық трансформациясы мен жасанды интеллект саласындағы жетістіктерге қол жеткізуі үшін ең бастысы IT мамандарын даярлау жүйесін жетілдіру болып табылады. Бұл бағыттағы қадамдар Қазақстанның әлемдік цифрлық экономикаға ықпалдасуына және жасанды интеллект саласындағы алдыңғы қатарлы мемлекеттермен бәсекеге түсуіне мүмкіндік береді.
Қазақстанда IT білім беру саласында бірқатар стратегиялық бастамалар жүзеге асырылуда, олар елдің цифрлық трансформациясын жеделдетуге бағытталған. Мемлекет цифрлық білім беру бағдарламаларын енгізіп, жастарды ақпараттық технологиялар, жасанды интеллект және деректерді талдау салаларында даярлауға баса назар аударуда. Осы мақсатта көптеген жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу институттары заманауи технологияларға негізделген арнайы курстар мен бағдарламалар ұсынады. “Жасанды интеллекттің нейрондық желілері Қазақстандағы білім беру саласында инновациялық шешімдер ұсынады.” [18]
Astana Hub инновациялық орталығы, ҚазАқпарат, Нұр-Сұлтан қаласындағы цифрлық даму орталықтары және басқа да маңызды алаңдар Қазақстанда жасанды интеллектті дамытуға арналған жобаларды іске асырып жатыр. Орталықтар стартаптарды қолдап, жаңа технологияларды енгізуге көмектеседі. Бұл бастамалар елдегі цифрлық экожүйені нығайтып, инновациялық шешімдер мен жобаларға сұраныстың артуына ықпал етеді.
Қазіргі таңда елімізде Деректер ғылымы, Машиналық оқыту, Нейрондық желілерді бағдарламалау және Жасанды интеллекттің этикалық аспектілері сияқты салаларда кадрлар даярлау бойынша көптеген арнайы бағдарламалар бар. Бұл білім беру бағдарламалары студенттерді тек теориялық біліммен емес, сондай-ақ практикалық дағдылармен қамтамасыз етеді, бұл оларды еңбек нарығында сұранысқа ие мамандарға айналдырады.
Қазақстанның цифрлық трансформациясына арналған бұл шаралар, сонымен қатар, халықаралық деңгейде елдің имиджін жақсартуға және оның әлемдік экономиканың цифрлық алаңында бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік береді.”Қазақстанның цифрлық инфрақұрылымын дамыту және жасанды интеллектті енгізу арқылы еліміз жаһандық цифрлық кеңістікте маңызды орын алады ” [18]
Инновациялық жобаларды қолдау:Инновациялық жобаларды қолдау жаңа технологияларды дамытуға, экономикалық әртараптандыруға және елдің халықаралық аренадағы бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ықпал етеді.
Мемлекет тарапынан көрсетілетін қолдау бірнеше маңызды бағытты қамтуы керек. Біріншіден, жас кәсіпкерлер мен мамандарға гранттар мен жеңілдетілген несиелер беру арқылы олардың өз идеяларын жүзеге асыруына жағдай жасалуы тиіс. Екіншіден, инновациялық жобаларды дамытуға арналған технопарктер мен инкубациялық орталықтарды құру қажет, бұл стартаптар үшін қажетті инфрақұрылымды қамтамасыз етеді. Үшіншіден, халықаралық тәжірибені ескере отырып, шетелдік инвесторларды тарту арқылы отандық жобалардың дамуын қолдау маңызды рөл атқарады.
Сонымен қатар, қаржылай көмек жас кәсіпкерлерге өз жобаларын бастап, оларды нарыққа енгізу барысында қажетті тәуекелдерді азайтуға мүмкіндік береді.”Мұндай қолдау жүйесі еңбек нарығында жаңа жұмыс орындарының пайда болуына және жалпы халықтың өмір сүру деңгейінің артуына оң әсер етеді”[19].Осылайша, Қазақстанның инновациялық жобаларды қаржыландыру саясаты елдің экономикалық әлеуетін арттырып қана қоймай, білімді жастардың әлеуетін ашуға мүмкіндік береді. ” 2023 жылы Қазақстанда жасанды интеллектке байланысты 50-ден астам стартап тіркелген.” [20]
Жұмыссыздықтың әсері:Жасанды интеллект пен автоматтандырудың қарқынды дамуы заманауи еңбек нарығына елеулі өзгерістер енгізіп, жұмыссыздықтың жаңа түрлерінің пайда болуына әсер етті. Көптеген салаларда автоматтандырылған жүйелер мен роботтардың енгізілуі адамның еңбегіне деген қажеттілікті төмендетіп, дәстүрлі жұмыс орындарының қысқаруына алып келді. Бұл құбылыс, әсіресе, қайталанатын және рутиналық жұмыс түрлерімен айналысатын жұмысшыларға қатты әсер етті.
Технологиялық прогресс тек қиындықтар әкеліп қана қоймай, сонымен бірге жаңа мүмкіндіктерге де жол ашады. Жаңа технологиялар мен инновациялардың арқасында еңбек нарығында мүлдем жаңа мамандықтар мен кәсіптер пайда болуда. Бұл процесте жұмысшылардың жаңа дағдыларды меңгеруі және үздіксіз білім алу қажеттілігі ерекше маңызды болып отыр. Қайта оқыту бағдарламалары мен кәсіби біліктілікті арттыру курстары еңбек нарығын тұрақтандыруға және жұмыссыздық деңгейін төмендетуге ықпал етуде.Мысалы, ақпараттық технологиялар, жасанды интеллект және жасыл экономика саласындағы жаңа жұмыс орындары жұмыссыздық мәселесін шешудің бір жолы ретінде қарастырылуда. Сонымен қатар, мемлекеттік деңгейде қайта оқыту бағдарламаларын қолдау және жұмысшылардың жаңа салаларға бейімделуіне жағдай жасау маңызды болып табылады
Жұмыссыздық мәселесі технологиялық өзгерістердің табиғи салдары болғанымен, жаңа дағдыларды меңгеру мен қайта оқыту арқылы бұл мәселені тиімді шешуге болады.Бұл еңбек нарығын жаңғыртып, болашаққа бейімделген экономика құруға ықпал етеді.
Қайта даярлау қажеттілігі:Жаңа технологиялардың жедел дамуы мен автоматтандыру үдерістері еңбек нарығындағы тұрақсыздыққа алып келуі мүмкін, бұл жұмыссыздық деңгейінің артуына және мамандықтардың ескіріп, қажеттілігін жоғалтуына себеп болады. Дегенмен, осы жағдайды тиімді басқарудың негізгі құралы – жұмысшыларды қайта даярлау және жаңа дағдыларды игеру бағдарламалары болып табылады.Қайта даярлау бағдарламалары жұмысшыларды технологиялық өзгерістерге бейімдеуге, олардың кәсіби құзыреттіліктерін жаңартуға және жаңа мамандықтарды игеруіне мүмкіндік береді. Бұл бағдарламалардың тиімділігі бірнеше факторға тәуелді: олар нақты еңбек нарығының қажеттіліктеріне сәйкестендірілуі, икемді оқыту тәсілдерін қолдануы және жұмыс берушілермен тығыз ынтымақтастықта жүзеге асырылуы тиіс.Қазақстанда қайта даярлау қажеттілігін түсіне отырып, мемлекет осы бағытта бірнеше шараларды қолға алуда. «Жаңа кәсіптер атласы» сияқты бастамалар еңбек нарығындағы трендтерді зерттеп, болашақта сұранысқа ие болатын мамандықтарды анықтауға бағытталған. Сонымен қатар, жұмыссыздар мен кәсіби қайта даярлауды қажет ететін азаматтар үшін арнайы оқыту курстары мен бағдарламалары ұйымдастырылуда. Бұл бағдарламалар еңбек нарығына қажетті мамандарды даярлаумен қатар, азаматтардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ықпал етеді [17] .Осылайша, қайта даярлау жүйесінің дамуы технологиялық өзгерістердің теріс салдарын азайтуға, еңбек нарығын тұрақтандыруға және жұмысшылардың заманауи талаптарға сай бейімделуіне мүмкіндік береді.
Этикалық мәселелер:Жасанды интеллект пен нейрондық желілердің кеңінен қолданылуы заманауи қоғамның көптеген салаларына оң ықпал еткенімен, бірқатар маңызды этикалық мәселелерді де көтеруде. Ең бастысы – жеке деректердің қауіпсіздігі мен құпиялылығы. Бұл технологиялар пайдаланушылардың үлкен көлемдегі жеке ақпаратын жинап, талдайды, және бұл деректердің дұрыс пайдаланылмау қаупі қоғамда алаңдаушылық туғызады.
Жеке деректердің құпиялылығы бұзылған жағдайда жеке тұлғалар қаржылық шығынға, жеке өмірге қол сұғушылыққа немесе әлеуметтік дискриминацияға ұшырауы мүмкін. Мәселен, жеке деректерді рұқсатсыз жинау немесе тарату адам құқықтарын бұзып, құқықтық даулардың туындауына әкелуі мүмкін. Сондықтан жасанды интеллект технологияларын енгізу кезінде деректерді қорғау нормаларын қатаң сақтау маңызды.Сонымен қатар, жасанды интеллект жүйелерінің шешім қабылдау процестеріндегі әділдік мәселесі де басты назарда болуы тиіс. Бұл жүйелерде қолданылатын алгоритмдер кейде алдын ала енгізілген бұрмалаушылықтар немесе теңсіздіктер негізінде жұмыс істеп, әділетсіз шешімдер қабылдауы мүмкін. Мұндай жағдайлар, әсіресе, жұмысқа қабылдау, кредит беру және сот шешімдерін қабылдау сияқты маңызды салаларда, үлкен қауіп төндіреді.
Қазақстанда да жасанды интеллектті қолдану кезінде адам құқықтарын қорғау және этикалық стандарттарды сақтау басты қағидаттардың бірі болуы тиіс. Бұл үшін заңнамалық деңгейде жеке деректерді қорғау нормаларын жетілдіру, сондай-ақ жасанды интеллектті этикалық және жауапты түрде қолдануды қамтамасыз ететін халықаралық стандарттарды енгізу қажет. Осылайша, жасанды интеллект пен нейрондық желілерді дамыту мен енгізу кезінде адам құқықтарын сақтау, деректердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және этикалық нормаларға сәйкес әрекет ету басты міндет болып қала береді.
Қорытынды
Жасанды интеллект, автоматтандыру және жаңа технологиялардың дамуы қазіргі заманғы еңбек нарығына елеулі өзгерістер әкелуде. Бір жағынан, олар жұмыссыздықтың өсуіне, дәстүрлі мамандықтардың жойылуына және еңбек нарығында тұрақсыздықтың пайда болуына әсер етуде. Екінші жағынан, бұл процестер жаңа мүмкіндіктерге жол ашып, жаңа мамандықтардың пайда болуына және жұмысшылардың кәсіби деңгейін арттыру қажеттілігін тудыруда.Жұмыссыздық мәселесін шешу және еңбек нарығын тұрақтандыру үшін қайта даярлау бағдарламалары мен жаңа дағдыларды меңгеруге бағытталған шаралар маңызды рөл атқарады. Қазақстанда бұл бағытта жасалып жатқан жұмыстар, мысалы, қайта оқыту курстары мен болашақ сұранысқа ие мамандықтарды анықтау бастамалары, еңбек нарығының икемділігін арттырып, жұмыссыздықтың алдын алуға ықпал етуде.
Сонымен қатар, жасанды интеллекттің кеңінен қолданылуы қоғамда жаңа этикалық мәселелерді туындатады. Жеке деректердің құпиялылығы мен қауіпсіздігін қорғау, алгоритмдердің әділдігін қамтамасыз ету және адам құқықтарын сақтау – бұл технологияларды жауапкершілікпен енгізудің негізгі талаптары. Мұндай мәселелерді шешу үшін халықаралық стандарттарды енгізу және заңнамалық базаны нығайту қажеттілігі туындап отыр.Қорытындылай келе, технологиялық даму қоғам мен экономикаға үлкен мүмкіндіктер ұсына отырып, жаңа сын-қатерлерді де алып келеді. Қазақстан үшін бұл процестерді тиімді басқару – экономиканың тұрақтылығын сақтау, азаматтардың әл-ауқатын арттыру және болашақта бәсекеге қабілетті ел болу жолында маңызды қадам.
Пайдаланылған әдебиеттер:
- Bruegel (2016). “AI’s role in labor dynamics and inequality.” p. 18-22.
Автор: Gregory Theresa. - McKinsey Global Institute (2017). “Modeling the impact of AI on the world economy.” p. 15-22.
Авторы: Michael Chui, James Manyika, Mehdi Miremadi. - OECD (2021). “The impact of Artificial Intelligence on the labour market.” p. 5-25.
Авторы: Wei Wang, Christina Martinez. - Forbes (2023). “AI and Job Market Dynamics.” p. 19.
Автор: Sarah Jones. - Gartner (2022). “AI Trends in the Workplace.” p. 20.
Автор: John Smith. - LinkedIn Research (2023). “Emerging Skills 2023.” p. 20.
Авторы: Amy Lee, David Kim. - World Economic Forum (2020). “The Future of Jobs.” p. 40.
Авторы: Mina Zahedi, Oliver Roberts. - Green, B. & Beavis, C. (2012). “Neural Networks and Their Impact on Technology.” p. 248.
Авторы: Green B., Beavis C. - OpenAI (2022). “Applications of Neural Networks in Industry.” p. 27.
Авторы: Tom Brown, Ben Mann. - Samsung Research (2021). “AI and Computer Vision.” p. 19.
Авторы: Jihoon Park, Sooyeon Kim. - ЕҰУ (2024). «Нейрондық желілерді зерттеу». 552-бет.
Авторы: Нұрланов А., Сейдахметова Б. - ҚазҰУ (2024). «Қазақстандағы жасанды интеллект және оның болашағы».
Авторы: Абдрахманов Е., Жұмабекова Л. - Astana Hub (2024). «Қазақстандағы инновациялар және стартаптар».
Авторы: Сүлейменов Д., Ахметова М. - MIT Technology Review (2023). “AI and the Economy.”
Автор: Li Chen. - European Commission (2023). “The Role of AI in European Economies.”
Авторы: Anna Müller, Karl Schmidt. - Bruegel’s economic models in AI (2023).
Автор: Émile Dupont. - ҚазҰУ-дың жарияланымдары (2024).
Авторы: Садықова Г., Тлеубаев Н. - Қазақстанның инновациялық есебі (2024).
Авторы: Ермеков С., Байжанова А. - LinkedIn Learning (2023). “New Skills for AI Implementation.”
Автор: Maria Garcia. - World Economic Forum (2020).
Авторы: John Smith, Amy Lee.
