№3 жалпы орта білім беретін қазақ мектебінің биология пәнінің мұғалімі Бисенова Бижамал ҚадырқызыТірек –қимыл жүйесі

Мақсаты:  Білімділік: Тірек-қимыл жүйесінің құрылысы мен қызметтері туралы,анатомиялық-

физиологиялық ерекшеліктері,маңызы туралы алған білімдерін талқылай

отырып қорытындылап,білімдерін бір жүйеге келтіру.

Дамытушылық: Тірек-қимыл жүйесі туралы алған білімдерін, оқушылардың  сабаққа

деген белсенділігін, қызығушылығын арттыру арқылы,ойлау, сөйлеу,

танымдық ізденісін одан әрі дамыту.

Тәрбиелік мәні :  Дене шынықтыру жаттығуларымен шұғылдану арқылы,оқушының

тірек-қимыл жүйесін жетілдіру.Салауатты  өмір салтына тәрбиелеу

Сабақтың түрі: Аралас  сабақ

Сабақтың әдісі:  Сұрақ-жауап,баяндау,постер қорғау, тірек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы:  медицина ,тарих ,математика

Сабақтың барысы:  І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Топтастыру.

ІІІ. Үй тапсырмасын сұрау

ІV. Жаңа сабақты түсіндіру.

1. Бекіту. (жасырын сөз,ыстық орындық, тест сұрақтарын талдау)

ІV. Үйге тапсырма беру.

VІІ. Қорытынды ( шаршылы өрмекші торы)

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру

ІІ. Тірек-қимыл жүйесінің маңызы. Қаңқа сүйектерден жөне олардың байланысынан тұрады. Ол біздің денемізге тірек болып, пішінін сақтайды, қорғаныштық және қан түзілу қызметін атқарады, зат алмасуға қатысады. Дене және аяқ-қол сүйектері иінтірек болып табылады. Ол арқылы дененің кеңістіктегі қимыл-қозғалысы жүзеге асырылады.

Түтікті сүйектің басы сүйектің кызыл кемігін, ал қуысы сүйектің сары кемігін қорғайды.

Адам қаңкасы 200-ден астам сүйектен тұрады. Әрбір сүйектің белгілі бір пішіні, мөлшері және каңкадағы белгілі бір орны болады.

Бас қаңқасы. Бас қаңқасы — бас сүйек екі: ми және бет бөлігінен тұрады. Ми бас сүйегінің сүйектері — маңдай, шүйде, жұп самай және төбе сүйектері өзара берік байланысқан Олар миды қорғайды. Шүйде сүйегінің үлкен тесігі бар. Бұл жерде ми мен жұлын жалғасады. Сүйектегі көптеген майда тесіктер аркылы жүйкелер мен қан тамырлары өтеді.

Бас сүйектің бет белігін ірі сүйектер — қозғалмайтын үстіңгі және қозғалмалы астыңгы жақ сүйектері құрайды. . Жақ сүйектерінде тістер орналаскан. Тіс түбірі жақ сүйегіндегі ұяда терең орналаскан, сондықтан олар берік бекиді.

Дене қаңқасы.  омыртқа жотасы мен кеуде куысы жатады . Омыртқа жотасы дене бөліктерін байланыстырып, жұлынның қорғаныш қызметін, бас, қол, бүкіл дененің тірек кызметін аткарады Омыртка жотасының жоғары бөлігі бас сүйекпен байланысады.

Омыртқа жотасы 33—34 омыртқадан тұрады. Оны  мойын (7 омыртқа), арқа (12 омыртқа), бел (5), сегізкөз (сегізкөз түзетін косыла ескен 5 омыртқа), кұйымшақ (кұйымшак түзетін қосыла өскен 4—5 омыртқа) бөлімде құрайды

Омыртқа жотасы иілім түзеді, оның екеуінің дөнесі жері — алға, ал екеуінікі артқа бағытталған. Иілімнің болуы адамды баска омыртқалы жануарлардан ерекшеілейді және ол дененің тік бағытына және тік жүруге байланысты. Иілімдер еркін козғалуды, тепе-тендікті сактауды камтамасыз етеді. Омырткалар арасында сергімді омьгртқааралык дискілер орналаскан. Омыртка жотасынын козғалғыштығы жаксы, оньң козғалуы үш осім айналасында жүзеге асырылады. Ол өркайсысының денесі, омыртқа тесігін түзетін артқы доғасы бар омыртқалардан тұрады.  Бірінің үстіне бірі орналасып, омыртқа тесігі жұлын орналасатын омыртка өзегін түзеді. Доғадан өсінділері таралады, оларға бұлшыкқеттер бар.

Кеуде куысы. Арқа омырткалары, қабырғалар мен төс кеуде қуысын түзеді (55-сурет). Адамда, әдетте, доға тәрізді иілген жалпақ 12 жұп қабырға болады. Олар артқы жағынан арқа омырткаларымен жалғасады, ал алдыңғыдағы (төменгі екі жұбынан баска) төспен байланысады. Қабырғалардың козғалуы адамның тыныс қозғалыстарына

Иың белдеуі екі жауырын мен екі бұғанадан тұрады, жауырын — кеуде қуысынын арткы-жағында орналаскан. Үшбүрышты жалпак сүйек. Бұғананы  бір ұшы төстің жоғары ұшымен, екінші ұшы — жауырынмен қосылған.

Қолдың еркін қозғалатын қаңқасы үш бөлімнен: тоқпан  жілік, көрі жілік, білек жөне қол басы сүйектерінен тұрады. Токпан жілік жауырынмен қозғалмалы байланысатын иық буынын түзіп, қолмен әр түрлі қимыл жасауға мүмкіндік береді. Тоқпан жіліктің ішкі қуысы сүйек толы болады.Шынтақ сүйегімен білектің шынтақ буынында айналмалы қозғалыс жасайтындай болып байланыскан.

Қол басы сүйектерінің үш бөлімін ажыратады: білезік сүйектері, алакан сүйектері және майда сүйектерден тұратын саусак сүйектері (56-сурет).

Аяқ қаңқасы (жамбас белдеуі) омыртқа жотасының сегізкөз бөлімінен және екі жамбас сүйегінен тұрады. Жамбас сүйектері мен сегізкөз омыртқа бағанасын, яғни бүкіл дене сүйенетін тірек түзеді. Жамбас белдеуіне аяқтың еркін қозғалатын сүйектері мен бұлшык еттер жалғасады. Жамбас белдеуі олар үшін тірек болып табылады және олардың қозғалуына қатысады. Жамбас белдеуі ішкі мүшелерді қорғайды және оларды ұстап тұрады.

Сүйектердің көбісі сырткы тығыз және ішкі кемік заттардан тұрады.  Сүйектің ерекше беріктігі қажет жерде тығыз әрі орналасады, ал кемік зат сүйек массасын азайтады. Барлық сүйектің беті сонымен тұтасып өскен, қанмен жақсы камтамасыз етілетін және көптеген жүйке ұштары -1 рецепторлары бар созылғыш ұлпа — сүйек қабығымен  жабылған. Ол сүйектің қоректенуін және жуандап өсуі қамтамасыз етеді (58-сурет).

Сүйек остеондардың күрделі құрылымынан тұратын сүйек ұлпасынан құралады. Остеондар сүйек жасушалары және кальций фосфаты мен карбонаттарының жасуша аралық заттарынан тұрады. Остеондарға сүйек ұлпасының коректенуі мен тыныс алуын камтамасыз ететін  тамырлары мен лимфа тамырлары келеді.

1. Бекіту. (жасырын сөз, ыстық орындық,пациент қандай ауру ?

тест  сұрақтарын талдау )

ІV. Үйге тапсырма беру.

VІІ. Қорытынды ( шаршылы өрмекші торы)

VІІІ.Биолгия әлемінен тілектер