Математика сабағындағы ұлттық ойындар

Ибраева Сабира Иргалиевна

Халқымыздың тарихи-мәдени мұраларының түрлері көп. Солардың қай-қайсысы да адамға, оның игілігіне қызмететуге бағытталған. Осындай құнды мәдени игіліктердің бірі – ұлт ойындары. Қазақтың ұлттық ойындары тақырыпқа өте бай және тәрбиелік жақтары да аз емес. Жастарды жаңа заманға сайтәрбиелеу үшін, ұстаздар қауымы оқу-тәрбие жұмысына шығармашылықпен қарап,оқытудың жаңа әдіс-тәсілдерін қолдануы керек. Ұлттық ойындар-оқу-тәрбиенегіздерінің бірі.

Бастауыш мектеп оқушыларының математика пәніне қызығушылығын қалыптастыру үшін қазақ халық педагогикасыидеяларын өз кезінде ұтымды қолданудың маңызы зор. Атап айтсақ:

-қазақ халқының ауызәдебиетіндегі ертегі, аңыз әңгімелер;

-санамақ, жаңылтпаш, жұмбақтар;

-ұлттық ойындар,

-төрт түлік туралы жырлар,тақпақтар.

Сондай әдіс-тәсілдердің оқу негізінің бірі-ұлттық ойын. Халық өзінің қоршаған дүниенің қоры мен сырын білуге баланың санасына ойын арқылы жастайынан сіңіре білуге көздеген. Ойын бала табиғатыменегіз. Өйткені бала ойынсыз өспек емес.  Біздің оқушыларымыз өзіміздің ұлттықойынымыздарымызды үйрене отырып, өздерінің кім екендіктеріне барлау жасауына,ата бабаларының психологикалық болмасы мен ойлау жүйелеріне зер салуларына,көздеген мақсаттарын саралап, жете білулеріне ұлт ойындарын жеткілікті білулерікөп септігін тигізеді. Оқушылар ойын арқылы бір бірімен тіл табысып, тезұғынысады, бір бірінен ептілікті, тапқырлықты, білімділікті үйренеді. Тапқыр,алғыр, шымыр, епті да қажырлы болуды әр оқушы армандайды.. Демек, ойынның  өзі балаға білімнің, тәрбиенің қайнар көзі сияқты ықпал етіп, танымын жетілдіреді. Математика сабағында халық ойындарынқолданудың түрлі жолдары бар. Мысалы, ойын сабақтың басында, не ортасында, несоңында қолданылады. Ойынды сабақтың басында пайдалану жаңа сабаққа немесесұралатын үй тапсырмасына оқушыларды түгел қатыстыру мақсатын көздейді. Егеройын сабақтың ортасында қолданылатын болса, онда мұғалімнің мақсаты-оқушылардың көңіл-күйлерін сергіту, шаршағанын ұмыттыру. Ойын сабақтың соңындатақырыпты бекіту не сол сабақтан алған білімді жинақтау мақсатында пайдаланады.

Бастауыш сыныпта ойынды пайдалану арқылыесептер шығарумен қатар тексті есептеп шығару барысында құрғақ шығаруменшектелмей оның тәрбиелік мәнін ашып түсіндіру қажет етемін. Мысалы: сурет

бойынша есеп құрастыр және шығар деп тапсырма беріледі. Бұлсуретте:

Саба -10л

Торсық – 4л

Оныңтәрбиелікмәнібылайәңгімелеп ,түсіндірередім. «қазақхалқыныңыдыс –аяғытұрмыстыңәртүрлікөлемдеболады да, әртүрлімақсаттақолданылады.»Сабадеген-үлкеныдыссиырнемесежылқытерісіненжасайды, көлемі, сырты конус секілдіболыпкеледі. Жоғарғыжағынанпіспежасапішіндегіқымыздыпіседі.

Торсық- қозыныңтерісіненжасағаныдыс. 3-4 л сусынсыяды. Ішінеқұйылғансусынжақсысақталады,температурасыбірқалыптаболады. Сондықтан оны жолаушылар, малшылараттыңқанжығасынабайлапжүреді.

Жаңатақырыптытүсіндіру, оны пысықтауүшін, жаттығуорындау, өткентақырыптыескетүсіріп, қайталауүшінпайдаланатын  ойындардыңмазмұндары,мысалы, «Орамалтастамақ»,  «Сақинасалу»,  «Ханталапай», «Ақсүйек» т.б. ойындар. Ойындыжүргізубарысындабалалардыұлттықойындардыңжелісіарқылытақырыпқасәйкесойын-есептерұйымдастыру, соларқылыолардыңбойынабайсалдылық, тапқырлық, шыншылдық, шапшандылықт.бқасиеттердісіңіру, қалыптастырубастынысаны. Сондықтан математика сабағындапайдалануғаболатын  ойындардыңмазмұнын, ойнауережелерін,үлгісінұсынамын. Бұлойындароқушылардыңжасерекшеліктерінежәнеоқубағдарламасынабайланысты математика сабағындапайдалануғаболады. Мысалы, «Орамалтастамақ» /1-нұсқа/

Дидактикалықмақсаты: балаларға сан құрамынтолықмеңгертугежәнеесепқұрапшығарабілугеүйрету. Ауызша, жазбаша  есептеудағдыларынқалыптастыру.

Керектіқұралдар: Әртопқабір-бірден бет орамалтаратылады. Үлкенетіпжазылғансандар /11,12,13/  Мазмұны: Топ қатарғабайланыстытопқабөлінеді. Әрқатарбір топ болыпесептеледі. Ойынбасқарушыбалабірқолынаорамалалады, ал екіншіқолынажазылған сан алады. Бала сандыжоғарыкөтеріп, орамалдыөзіқалағанбалағабереді. Олсанныңқұрамынайтып, орамалдыекіншібалағажалғастырып, бала бірденжауапбереді. Қалғанбалаларбақылапотырады. 11=4+7      11=5+6     11=8+3  1=9+2

1-ші болғансоң 2-ші, 3-ші топтаржалғастырады.Ойынбарысындаәртоптыңтұсына /тақтаға/ қатежібергенжағдайдабелгіқойылыпотырады. Нәтижесісоларқылыанықталады.

«Орамал тастамақ»2-ші нұсқа

Мақсаты: Теңдеудішешуге, әріптіөрнектердіңмәнінтабуғаарналған

Керектіқұрал. Топтағыоқушыларекітопқабөлінеді де, бір-бірінеқарама-қарсытұрадынемесеотырады /арасы5-6метр, 10 метр болуыкерек/ Жүргізушіқолындағыорамалды 1-ші топтыңшеткіойыншысынабереді. Олойыншықарсыласынатеңдеу немесеәріптіөрнекжасырады /жұмбақжасыруойынысияқты/   /х+8=15/ Белгісізсандықандайсанға 8-діқосқанда 15 шығады? Қарсытоптағы бала орамалды  алып, жауабынайтады. Егержауабыдұрыс

болмаса, өнеркөрсетіпорнына  отырадынемесеойыннаншығыпкетеді де, бақылаушыболыптұрады. Егердұрысжауап берсе, ойынәріжалғасады.   Х-2=5қайсанды 2-ге азайтқанда 5 саны қалады? Жауапты тек атыаталғанорамалдыұстаған бала ғанаайтады. Күрделендіріпмұғалімөзқалауыншакелесісабақтардақолдана  беруінеболады.

«Орамалтастамақ»ойын /3- шінұсқасы/

Дидактикалықмақсаты: Сан құрамынестесақтау. Сан құрамынабайланыстыөрнекқұрастыру. Шапшаңесептеугедағдысынқалыптастыру.Құрал: қолорамал.

Ойынмазмұны:Ойынғасыныпоқушыларытегісқатысады. Ойынбасқарушыбірсандыөрнекті не сандыайтып,орамалдыкезкелгеноқушыныңалдынатастайды. Олоқушыілежауабынайтады, жауабыдұрысболсакелесіоқушығаөзіойлағанөрнегіннемесесанынайтыпорамалдыалдынатастайды. Мысалы, орамалтастайтыноқушы 9 десе ,орамалалған бала 8+1,5+4 т.с.сжауабынайтады. Ойыносылайшажалғасабереді.Бұлойынды сан құрамынанықтаубарысында. Кестелікқосу мен азайту, бөлу мен көбейтутақырыптарынөткенде  пайдалануғаболады.

«Шынжыр»ойыны

Мақсаты: 20 көлемінауызшажәне\ жазбашаесептепдағдыландыру.

Қажеттіматериалдар: Цифрларжазып, қиыпалынғанкарточкалар

Мазмұны: Мұғалім 1-ден 9-ға дейінгісандаржазылғанкарточкалардыбалаларғатаратыпбереді. Ойынныңтәртібіментаныстырады. Бірбалағакарточканыбереді /5-ті/ де, тақтағашығарады. Бала

қолындағысандыайтады. Мұғалімбалаларғақарап, солсанды 9-ға дейінтолықтырдейді. Содансоң оны 14-ке, соңынантапсырмажалғастырылады. Қалғаноқушыларбақылаушыларрөліндеболады. 5+4+5+6   20 саны шығатындайжалғастыру.

Ойыннәтижесіндетез жәнеқатесізорындаған топ озыпшығады. Ойынды сан құрамынтабуға ,ондықтан  аттап  қосу мен азайтуға  т.с.сесептершығаруға да болады.

«Ақсүйек»ойыны/белгісізсанды табу. Мақсаты: белгісізсандытабуға, өрнектіңмәнінтабуғажасырыныптұрғансандытауыпжаттауғаарналғанойын. Керектіқұралдар: Белгісізсандытабуғаарналғанкесте, әріптіөрнектер мен теңдеулер. Мазмұны: Кестедегібелгісізсандардыңорнына «Ақсүйек» тығылыпжатыр. Кімдұрысшығарса ,солтабады. Дұрысшығармаса, көрмейаттапкетеді.

«Бәйге »ойыны

Мақсаты: Біртаңбалысанғақосу

жәнеазайту, ондықтанаттапқосуға, көбейту мен бөлугебайланыстымысалдаршығарыпжаттығу.

Керектіқұралдар: Әртопарналғанкішкентайжолаушылар, солойынғақатысқанбалаларғаарналғаннөмер,қосымшамысалдаржазылғанкарточкалар, плакат. Мазмұны: Мұғалімтоптыбірнешетопқабөледі де, оқулықтажаттығуғаберілгенмысалдардыкарточкаларғанемесеойынтақтасына плакат жазыпқояды. Бәйгегетүсетін бала алдынала 1-ші турдан

өтіпмысалдарыншығарып, жарысқақатысуғажолдамаалады. Жарысқақатысуғажолдамаалғантоптыңбалаларыалдыменбір-бірдентақтағашығады: мұғалімжарыстәртібіментаныстырады. Екі бала өздерінетиістіжолдыңбойындағыесеп-мысалдардышығараотырып, алғажылжиды. Кімбіріншіболыпмәрегежетсе , сол топ жеңеді.Бұлойындыекі бала да жарысыпойнайды.

«Сақинасалмақ»ойыны

Мақсаты: Оқулықтыпысықтауға

арналғанбағандағымысалдардыауызшанемесежазбашаорындап, жаттығукезіндепайдаланады. Жарысыотырып, жылдамесептеугежаттығады. Керектіқұралдар: Топсанынабайланысты 2 немесе 3 сақина, не оныңорнынақұрт, кәмпит, түймет.б.

Мазмұны: Сыныптанешеқатар парта бар сонша топ болады .Әртопқабір- бірсақинаданберіледі.Тақтағатоптағыбалаларсанынабайланыстымысалдаржазылыпқойылады. Мұғалімніңкомандасыбойынша ,қолындасақина бар ойынбастаушыларбіріншімысалдышығарып, екіншіойыншысақинаныалып, ойындыжалғастырады. Ойынүнсіз  жалғасады. Ойындықай топ бірінші

аяқтасажәнедұрысорындаса, солтоптыңбалаларыұтады. Ойынбірдейуақыттабасталып, бірмезгілдеаяқталуықажет.

«Хан талапай»ойыны

Мақсаты: санаудағдыларынбекіту. Артық, кем түсініктерінтиянақтау.

Қажеттіқұрал: асық

Ойынныңмазмұны: Ойындысыныппенжұмыстүріндеөткізугеболады. Әрқатарданоқушышақырылады. Ойынбастаушысы:

Талапай-ау талапай,

Табылдыойыналақай!

Асықтыалғашашамыз,

Талапағабасамыз,- депөлең

шұмағынайтып, асықтышашыпжібереді. Оқушыларшашылғанасықтардыжинапалады.

Әроқушыөзініңқолындағыасығынсыныппенқосыла , хорменсанайды. Асықтыңсаныанықталады. Содансоң, салыстыружұмыстарыжүргізіледі. Кімкөпжинады? Нешеу?

Қаншасыартық? Кем? Сияқтысұрақтарқояотырып, жеңімпазоқушынымадақтайды.

Дидактакалықойындыпайдаланукезеңінмұғаліманықтайдыжәнешығармашылықпентүрлендіреотырып, балалардыңпсихологикалықерекшеліктерінескертіп, жаңатақырыптыөткенде, өтілгенматериалдықайталағанда, білімдітиянақтаужәнетексерукезінде, яғнисабақтыңкезкелгенсәтіндеоқытуәдісініңқұрамдыбөлігінеайналдыруғаболады. Бірақойынпроцесі мен оқупроцесінбір-бірінеетенеұластырыпұйымдастырғанжөн.

Бала ойыніс-әрекетіүстінеқандай да білімдіигеріпжатқанын,алоқупроцесініңөзіндеқалайойынғаұласыпкеткенінаңғармайқалуытиіс. Сонда ғанаойынжәнеоқуіс-әрекеттерітабиғибірліктеболып, пәндікбілм, білікжәнедағдынаигеругетолықықпалетеді. Ойындыұйымдастырғанкездемақсат пен міндеткебағындырукерек.

Дидактикалықойындардытиімділігіолардыңсабақтыңәркезеңіндегіорны

мен міндетінжәнемақсатындәланықтауға , оны қолданудыңтеориясы мен

практикасынмұғалімніңжетікигеруіне, шеберліктанытуына, ойынғақажетті

құрал-жабдықтарыналдын-ала дайындапалуға. Ойынпрцесінеоқушылардыбелсендіқатыстыруғабайланысты. Сабақматериалыналайықталғанойындыалып, тек қанаоқушының  орындайалатыніс-әрекетімен

шектелмеукерек. Мұндаойындыұйымдастырудыңжәнебасқарудыңжолдарыжан-жақтыойластырылуыкерек. Мысалыойындыжарыстүріндеөткізу, аралықжәнеауытқунәтижелерінкөрсетуүшінсигналдыкарточкалардыт.б. әртүрлішарттыбелгілерді:

кеспецифрлар мен таңбаларды, жұлдызшалардыжәнет.б. заттардыпайдалану.

Соныменбіргеойынтүрлеріндегікөрнекіқұралдарды да сабақтыңқайкезінде

өткізілуінеорайөзгертіптұрукерек. Мысалы, жаңа тақырыпты баяндау кезіндеұйымдастырылатын ойындарда оқушылар нақты заттардың тобын немесе олардыңсуретін пайдаланып, практикалық тұрғыдан жұмыс істеу керек болса, ал өткендітиянақтау кезінде ұйымдастырылатын ойындарда көрнекіліктің шектеулі болуымүмкін, ендеше есептеу тәсілдерін дауыстап айтуға немесе оны іштей қайталапотыруға баса көңіл бөлінеді. Математиканы оқыту әдістерін жетілдірудің негізгібағыттарының бірі- дидақтикалық ойындарды сабақ процесінде тиімді пайдалану.Оныпайдаланудың нәтижелі болуы, мұғалімнің ойынның математикалық мазмұнынанықтауға, қажетті түрлерін іріктеп алуға, нақтылы сабақтың мақсатын жәнемүмкіндіктер мен жағдайлары ескертуіне, сабақтың кез-келген кезеңінде, тіптітиімді қолданылатын іс-әрекеттердің өзгермелі болуын қамтамасыз етугебайланысты.Әр мұғалім ойынның мазмұны мен түрлерін және ең тиімділерін өздерітаңдап алады.

Қорыта айтқанда , ұлттықойындардың математика сабақтарында атқаратын рөлі ерекше. Ол оқушылардыңқызығушылығымен қатар, оқушыларды белсенділікке, тез ойлауға, ауызша есептеуге,логикалық ойлау қабілетін арттыруда маңызы зор. Сондықтан математикасабақтарында ойын элементтерін неғұрлым жиірек пайдалансақ, соғұрлым сабағымызқызықты тартымды өтер еді.