Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында оқушылардың өзіндік оқуын ұйымдастыру

Өмірзақ Тоғжан Өмірзаққызы

 «Бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алуы керек.

Балалар қиналмай, керек білімін кешікпей кезінде

алып отыруы үшін, балаға жұмысты әліне шағындап

беріп, бетін белгілеген мақсатқа қарай түзеп

отыруы керек».

А. Байтұрсынов.

Қазақ тілі мен әдебиет сабақтарында оқушының өзіндік жұмысын ұйымдастыруға, қолдануға, өз бетімен ізденуге жағдай жасауымыз керек. Біздің айтқанымызды, түсіндіргенімізді қайтадан өзімізге ғана айтып қоймай, түрлі қосымша тапсырмаларды алып, интернеттен, ақпарат көздерінен материал жинайды, сабақта реферат етіп жазған сол жаңалықтарын оқып, қысқаша ауызша айтып қорғайды. Ол үшін оның өткен жылдары алған білімдері, дағды, шеберліктері негіз бола алады. Сондықтан өздік жұмыс істеуге, өз бетімен жұмыс істеуге ерте кезден үйреткен жөн.

Ол үшін мұғалім мынадай мақсатты алға қою керек:

1. Өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру, дамыту.
2. Оқушыларды өз пікірі бар, дара тұлға етіп тәрбиелеу.
3. Біліміне сай келетін бағдарды, мамандықты өзі таңдап алатындай дәрежеге жеткізу.

Әрине мұғалім барлық талаптарды ескере отырып, сабақ беру барысында оқушылардың танымдық қабілеттілігін, ойлау қасиеттерін дамытуға жағдай жасай білу керек. Қазіргі кезде өзіндік жұмыстарды ұйымдастыруға көп көңіл бөлініп отыр.

Негізінен өзіндік жұмыстардың ерекшелігі: оқушының міндетті түрде өз күшімен азды-көпті жаңа нәтижеге жетуінде. Бірақ барлық жұмыс бір-бірін толықтырып отырады. Оқушының өз бетімен орындауына берілетін әрбір тапсырма олардың күші келетіндей түсінікті, мазмұны қызығарлықтай әр түрлі болғаны жөн. Күрделілігі, оған кететін уақыты ескеріле отыруы керек. Әрбір жұмысты мұғалім тексеріп отыруы керек, әйтпесе оқушылар білім мен іскерлікке деген жауапсыздыққа, ұқыпсыздыққа үйренеді.

Өзіндік жұмыстар, негізінен оқушыларға берілетін сабақты түсіндіру, қайталау кезеңдерінен гөрі жаңа сабақты пысықтау барысында және қорытып қайталау сабақтарында атқарылғаны дұрыс деп ойлаймын. Оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастырудың негізгі жолдарын атауға болады:

• негізгі білімді игеруде
• өткен материалды бекітуде
• техникалық құралдармен жұмыстарды ұйымдастыруда
• ақпараттықтехнологиянықолданубарысында
• интерактивтіктақтаменжұмысжасатуда
• картаменжұмысжасатуда;

Оқушыөзііздеп, өзітауып, талдап, керегіналыпбілсе, көзіменкөріп, қолыменұстапдегенсияқты, естесақтауқабілетін де жақсартады. Қосымшаәдебиетпенжасалатынжұмыстаоқушысөздік, анықтама, ережелерді, журналдардыақтараотырып, баяндама, реферат, презентация, талдаутүрлеріоқушыныойланыпжұмысжасауға, келешектетиянақтылыққаүйретеді. Мысалы, реферат жазуоқушығаүлкенжауапкершілікжүктепқоймай, соныменқатарғылымикітаптармен ,арнаулықұжаттармен, ғалым  зерттеушілердіңеңбектеріментанысуға, оқуғадеген , ізденіскедегенқажеттілікқұштарлығынтуғызады. Оқушыны  жұрталдында  сөйлеуге  дағдыландырады. Реферат  жазу  жұмысы ,еңалдымен ,таңдағантақырыпқа  байланыстыкітаптардыоқыпқарауданбасталады. Өзіндік  жұмыстыңбіртүріне конспект  те жатады. Қазақәдебиетінде  жекелегенпікірлер мен үзінділердіңайырмашылығын, ақынжазушылардыңөмірі мен шығармашылығын  конспектілеу . Кейбірмәтіннің  мазмұнын ,тарауларынқысқашаөз  беттеріменконспектілейді.

  Ақпараттықтехнологиялардықолдану.

Қазіргіқоғамда бала үшінкітаптыңмаңызықандайболса, копьютер де бала үшінқоршағанәлемдітанудыңтабиғиқұралыболыптабылады. Оқытуқұралыретіндекомпьютердіқолдану. Оқуүрдісінбелсендіруге, оқытудыжекешелендіруге, оқушыныңөзін-өзібақылауынамүмкіндіктуғызады. Интерактивтітақтанықолдануарқылыкезкелгентақырыптытүрлікөрнекіліктерарқылыкөріп, біліпдәлелдейотырыптүсіндіругеболады. Ал электрондықоқулық пен оқытунәтижесіндеоқушытақырыптыжан-жақты, тереңтүсінеді. Оқушылардыңөзіндікжұмысынұйымдастырудыңжекелеген (саралапоқыту) жәнетоптасқантүрлері (топпеннемесеұжымдық) бар.

Саралапоқытуоқушыларғақойылатынталаптардыңәртүрлілігіарқылыжүзегеасырылды. Саралапоқытутехнологиясындағыоқуүрдісіндекелесімақсаттардыкөздеугеболады:

• оқушығасенімділікбілдіру
• пәнгеқызығуынарттыру
• оқушыөзбілімінесеніп, оны әрідамыту
• өзіндікшығармашылықдеңгейгекөтерілу;

Саралапоқытуғабайланыстыкелесідейтапсырмалардықолдануғаболады.

1 – тапсырма. Сұрақтарғажазбашажауапалу.

2 – тапсырма. Тест тапсырмасынорындату.

3 – тапсырма. Жаттығу мен тапсырмаларорындату.

4 – тапсырма. Компьютер арқылысынақ, емтиханалу.

Саралапоқытудыңмаңызыкелесідей.

1. Білімигерудіңүшдеңгейіқарастырылады: төменгі, бағдарламалы, күрделі.
2. Әроқушығабілімалуүшінжағдайжасап,  мүмкіндікбереді.
3. Балалардыңбарлығынабірдейкөңілбөліп, оларменсаралайжұмысістеугемүмкіндікбереді.

Оқушылардыңойлауқабілеті мен танымдыққызметіндамытатынжаңатехнологиянықолданудыңбіржолы «топпеннемесеұжымдықжұмыс» болыптабылады. Мысалы: Оқушыларды 4 топқабөліп, түрлітапсырмалардыорындатуғаболады.  Тапсырмалардыорындатудыңбірнешежолы бар.

• Түрлісұрақтар  арқылы  тақырыпқақызығудыояту.
• Сөздік, энциклопедия, газет-материалдарыменжұмыс.
• Оқулық, қосымшакітаптарменжұмыс.
• Аудиотаспа, бейнетаспажәнеинтерактивтіктақтаменжұмыс.
• Еліміздіңтарихын, байлығын, табиғатын, салт-дәстүрінбілу, оны қорғауғадайынекендіктерінбілу.

Оқушыныңөздігіненбілімалужұмысы тек өзініңбілімінтолықтыру, өзін-өзіжетілдіруміндетіменшектелмейді, өздігіненжұмысжасапжүргеноқушыларбасқаларғабілімберуіне, олардыңбілімалмасуынадағдыландырады. Өзіндікжұмыстабастымақсат – оқушылардысаналақ, белсенділік, ұқыптылыққатәрбиелеу. Нәтижесіндебілімсапасыжоғары, болашағы бар азаматдайындау. Оқушыныңөзіндікжұмысынөздәрежесіндежәнеуақытындажүргізунемесеұйымдастыру – дара тұлғатәрбиелеудіңбірден-біржолы.

Қазақтілі мен қазақәдебиетпәнімұғалімдерініңбастымақсаты – оқушыныңауызша, жазбашасөйлеумәдениетінкөтеру, жан-жақтыақпарат беру, көпталаптардыбойларынадарытаотыру.

Топқатапсырмалар беру.

І топ. Оқулықтағы, не газет материалдарыноқиотырып, тірек-сызбағатүсіреді. Сызбаарқылысұрақтарқұрастырады, әңгімелеугеөтеыңғайлы, олоқушыныңауызшажәнесөйлеумәдениетінкөтеругемүмкіндікбереді.

ІІ топ. Оқулықтағымәтінбойыншажоспарқұрастырады, сұрақтарқұрастырып, жазбашажұмыстардыңкөптүрлерінорындайды. Сөзтіркестеріменжұмыс. Сөйлемдерталдау. Күрделісөздердіталдаужұмыстары.

• Сабақтықорытындылау
• Сызбанықорғау
• Мәтіндіәңгімелеу
• Сабақсоңындаоқушыларғаекіжұмысберіледі.

1 – жұмыс. Жеке жұмыс. Біріншітоптаноқушылартақтағашығыпсызбаларынтүсіндіріпқорғайды, түсіндіреді. ІІ топ мұқияттыңдайды.

Екіншітоптаноқушыларшығыпжазбашажұмыстарыноқиды, талдайды, түсіндіреді. Осылай 2 топ өзжұмыстарыменсабақтықорытындылайды.

2 – жұмыс. Топ жұмысы. 2 топқаберілетінтапсырма. Жалпымәтіндердіңқұрылымынталдау. Осы мәтінгемазмұныжақынмәтінқұрастыру, не мәтінмазмұнынжалғастыру

• Үйгетапсырма
• Бағалау

Алғақойғанмақсаттарғажетуүшінкөпжұмысжасаукерек. Өзіндікжұмыстаэлектрондықоқулықтар, өткенматериалдардықайталау, білімдібақылайтын, мәтіндердітексеретінжүйелертүрлерінқолданамыз. Мектеп – білімжүйесініңеңнегізгі, бастыбуыны. Оқушыныңболашағынажолашады, әсіресеқазақбалаларыүшін. Біздіңқызметімізоқушығабағыт-бағдар беру, солбағдарбойыншаөзбетіменжұмысжасауғадағдыланабілуікерек.

Оқушыларүшінөзіндікжұмыстыңмаңызызор. Өзеңбегіменізденіпқарағанболса, олоқушыныңжадындакөпуақытсақталады. Егерәрбіроқушысабақтабелсенді ой әрекетінеқосылса, күшіжететінқиыншылықтардыжеңуқажеттілігіалдындатұрса, қорытынды мен жалпылаужасауға, әртүрлісұрақтарғажауаптардыөздігіментабуғаұмтылса, танымдықбелсенділігінқалыптастырумүмкінболады.

Өзіндікжұмыс  – арнайыбөлінгенуақытішіндемұғалімніңкөмегінсізорындалатынжұмыс.Өзіндікжұмыстыұйымдастырудамынажағдайлардыескеруімізкерек:

–         Өзіндікжұмыстыңмақсатыменмазмұнынанықтау.

–         Өзіндікжұмыстыұйымдастыружоспарынжасау.

–         Оқушыныңжұмыстарынабағыт беру.

Оқушыныңөзіндікжұмысыбілік пен дағдықалыптастырудыңтиімдіжолы. Оқушыларөзіндікжұмысқатөселекеле, қазіргіөмірталабынасайөзқабілеттерінашып, мүмкіншіліктерінкеңейтеалады.

Өзіндікжұмыстардыұйымдастырғандабіржұмыстыкелесібіржұмыспенұштастырабілукерек. Жұмысмазмұныкүнделіктіөмірденалынғанматериалдарды, хабарлардыенгізу. Өзіндікжұмыстардыүйдеорындағанқолайлы, сондамұғалімніңжұмысыбелсендіемес, тек кеңесшілік. Оқушыныңізденіпөзіорындапкелгенжұмысыөзіншебіржаңалықболады. Еңбастысыөзбілімқорынмолайтады, белсенділігінарттырады, ізденісқабілеттерінжетілдіругеықпалынтигізеді.

Мысалы, «Қазақстантабиғаты» тақырыбыбойыншаөзбетіменжүргізілетінжұмысбереміз.

1. Оқушыоқулықтағымәтінненбасқақосымша материал іздейді.
2. Табиғаткөріністерінесуретсалады.
3. Табиғатсырынтүсіндіругебайланыстыәртүрлібаяндамалар, рефераттаржасау.
4. Табиғаттуралыкөркемәдебиеттероқу.
5. Табиғаттуралымақал – мәтелдертауыпжаттау.
6. Өзбеттеріменғылымиоқулар мен конференцияларөткізу (төменгісыныпоқушыларына)
7. Мектепкітапхансында «Табиғатбайлығымыз» т.б. тақырыптардакөрмеұйымдастыру.
8. Мектептеқабырғагазетіншығару.
9. Сыныптастарына, басқа да оқушыларғасыныпсағатынөткізу (бейнетаспаматериалдарынқолданаотырып)
10. Мектептемерекелікіс шара ұйымдастыру. «Наурызмерекесі», «Гүлдермерекесі», «Алтын күз», «Қыстабиғаты» т.б. Осындайжұмыстардыңбарлығыкөптегенмәселелерментығызбайланысты, оқушылардатуғанжері, табиғатбайлықтарынқорғаукеректігіжағдайындасаналы ой туғызады, адамгершіліксенім мен сезімқалыптастырады. Расынакелгендеоқушылардыбір-біріне хат жазу, туғанкүнге газет шығару, өзбетіменорталықкітапханадажұмыстарқызықтырады, ал қызығыпорындағанжұмысәруақыттанәтижебереді. Оларғамектеп, жергіліктігазеттергемақалажазғанқаттыәсеретеді. Оларбізден не күтеді? Мақтау, жақсыбағакүтеді. Оқушылардыкітаптағыжаттығулар мен мәтіндерқызықтырмайды. Оларғажаңажұмыстүрінөзіізденетіндейжағдайтуғызсақ, олшамасыкелгеншеөзбетіменорындауғатырысады. Олөзшамасын, күшін, білімінтексереді. Орындайалмаймындегенойданарылады. Түрліжұмыстарорындаубарысындажаңа идея, ой туындайды, өздерііздептапқанматериалдаресіндежақсысақталады. Тоқсанауызсөздіңтобықтайтүйінінайтарболсақ, өзіндікжұмыстароқушылардыңпәнгедегентанымдыққызығуынарттырады, тиянақтыбілімалуынажағдайтуғызады.

Сайып келгенде, мұғалім ата-ана арқылы баланың тәрбиесі мен біліміне оң әсер ететіні анық. Бұл бір жолы. Екінші жолы, күнделікті мұғалімнің сабақта балаға тікелей  ықпалы. Үшінші, сыныптағы оқушылардың жеке оқушыға ықпалы. Ең соңында оқушының мұғалімге кері байланысы жоғары нәтижені көрсетеді. Мұғалім, ата-ана, бала – үшеуі үздіксіз сағаттың тіліндей айналыста, байланыста болуы керек деп түсінемін. Яғни, гармонияда болу. Грек тілінен аударғанда – үйлесім, үндестік мағынасында.

Біз бұл жерде ата-ана арқылы оқушы сеніміне ие болуымыз керек және өзіміз де оларға сенім білдіруіміз керек. Оқушылармен диалог жүргізудің маңызы да аса зор болып саналады. Әр бала жеке тұлға, жеке адам, өзіндік қайталанбас үлес қоса алатындай жағдай жасау керек. Сондықтан әр баланың пікірімен санасуымыз керек. Бұл жерде анкета толтыртқызғанан көрі, оқушымен диалог жүргізіген он есе артық деп есептеймін.

Ұлыбританияда жүргізілген зерттеулерде оқушылардың білім беру мен білім алу Туралы пікірлеріне назар аударылды. Мектептерде «Оқушы үніне» көңіл бөлуге баса назар аударылып келеді. Джин Раддок «Оқушы үнінің» белгілі жақтаушысы ретінде «Оқушылар мен пікірлесудің мақсаты – қабылдаушының көзқарасы тұрғысынан алғанда оқудың не екендігін түсіну, жекелеген оқушылар мен топтар үшін оқуды қалай жақсарту» екендігін жазады.