1. Жұрнақ (Сөз тудырушы қосымша)
Жұрнақ — түбір сөзге жалғанып, жаңа мағына беретін сөз жасаушы қосымша. Жұрнақ арқылы бір сөзден екінші сөз туады. Бұл процесс туынды сөз жасау деп аталады.
Жұрнақтың басты ерекшеліктері:
-
Жаңа сөз жасайды.
-
Сөз табын өзгертуі мүмкін.
-
Мағынасын кеңейтеді немесе тарылтады.
Жұрнақ түрлері және мысалдарымен:
Зат есім тудыратын жұрнақтар:
| Түбір | Жұрнақ | Туынды сөз | Мағынасы |
|---|---|---|---|
| жаз | –ушы | жазушы | жазатын адам |
| мал | –шы | малшы | мал бағушы адам |
| оқы | –у | оқу | әрекет атауы |
| Түбір | Жұрнақ | Туынды сөз | Мағынасы |
|---|---|---|---|
| су | –лы | сулы | суы бар |
| тұз | –сыз | тұзсыз | тұзы жоқ |
| гүл | –ді | гүлді | гүлі бар |
| Түбір | Жұрнақ | Туынды сөз | Мағынасы |
|---|---|---|---|
| ой | –ла | ойла | ойлау әрекеті |
| бейн | –еле | бейнеле | суреттеу |
| боя | –н | боян | бояну (өздігінен боялу) |
Жалғау — сөзге жалғанып, сөйлемдегі басқа сөздермен байланыс жасауға, грамматикалық мағына беруге қызмет ететін қосымша. Жалғау жаңа сөз жасамайды.
Жалғаудың басты ерекшеліктері:
-
Жаңа мағына жасамайды.
-
Сөздің түрленуіне көмектеседі.
-
Сөйлем мүшесі болуға ықпал етеді.
Жалғау түрлері және мысалдарымен:
1. Көптік жалғау: –лар, –лер, –дар, –дер, –тар, –тер
| Сөз | Көпше түрі |
|---|---|
| бала | балалар |
| үй | үйлер |
| дос | достар |
| Сөз | Тәуелденген түрі | Мағынасы |
|---|---|---|
| қалам | қаламым | менің қаламым |
| дәптер | дәптеріміз | біздің дәптер |
| Етістік | Жіктелген түрі | Мағынасы |
|---|---|---|
| кел | келемін | мен келемін |
| жаз | жазасыз | сіз жазасыз |
| Септік аты | Жалғау | Мысал |
|---|---|---|
| Ілік | –ның | баланың кітабы |
| Барыс | –ге | мектепке барам |
| Шығыс | –ден | үйден шықты |
| Көмектес | –мен | досымен келді |
| Салыстыру өлшемі | Жұрнақ | Жалғау |
|---|---|---|
| Қызметі | Жаңа сөз жасайды | Сөзді түрлендіреді |
| Мағына | Мағыналық өзгеріс тудырады | Мағына қоспайды |
| Сөз табы | Өзгеруі мүмкін | Өзгермейді |
| Мысал | оқушы (оқы + у + шы) | оқушымын (оқушы + мын) |
| Қолданылу саны | Бір сөзге бірнеше жұрнақ жалғана алады | Бір сөзде тек бір жалғау болуы мүмкін |
Түсіну үшін жаттығу (мысал ретінде):
Тапсырма: Төмендегі сөздерден жұрнақ пен жалғауды ажыратыңыз:
-
Мұғалімдеріміз
-
Жазушы
-
Сөйлесіп отырмын
-
Қалаға
-
Қалалық
Жауап:
| Сөз | Жұрнағы | Жалғауы |
|---|---|---|
| Мұғалімдеріміз | –ші → жоқ | –дер, –іміз |
| Жазушы | –ушы | жоқ |
| Сөйлесіп отырмын | –с (етістік жұрнағы) | –мын |
| Қалаға | жоқ | –ға (барыс септік) |
| Қалалық | –лық | жоқ |
-
Жұрнақ — сөз жасаушы құрал.
-
Жалғау — сөзді түрлендіруші, сөйлемге байланыстырушы құрал.
-
Жұрнақ – сөздік қорды байытса, жалғау – грамматикалық жүйені реттейді.