Рсалиева Нуржамал Бахадыровна
Шымкент қаласы, Тұран ауданы
№59 Айша бөбекжай- бақшасы МКҚК
Аннотация
Мақалада балабақшадағы тәрбиенің заманауи әдістері ойын арқылы оқыту қағидасы негізінде ғылыми-академиялық тұрғыда талданады. Ойын әрекеті мектепке дейінгі жастағы баланың жетекші қызметі ретінде танылып, тәрбиелеу мен оқытуды «баланың табиғи дамуына сәйкес ұйымдастыру» ұстанымын іске асыратын пәрменді педагогикалық құрал екені дәлелденеді. Зерттеуде ойын арқылы оқытудың әдіснамалық негіздері, жас ерекшелігіне сай ойын түрлерін іріктеу логикасы, дамытушы орта құрудың талаптары, тәрбиешінің фасилитациялық рөлі, қалыптастырушы бағалау мен мониторингтің мазмұны, сондай-ақ ұлттық және цифрлық ойын элементтерін тәрбиелік мақсатпен үйлестіру жолдары қарастырылады. Нәтижесінде ойын арқылы оқыту баланың когнитивтік белсенділігін, тілдік-коммуникативтік қабілеттерін, әлеуметтік-эмоциялық тұрақтылығын және шығармашылық әлеуетін кешенді дамытатын тұтас технология екені қорытындыланады.
Кілт сөздер: мектепке дейінгі тәрбие, ойын арқылы оқыту, ойын технологиялары, дамытушы орта, сюжет-рөлдік ойын, дидактикалық ойын, фасилитация, қалыптастырушы бағалау, ұлттық ойындар, геймификация.
Кіріспе
Мектепке дейінгі кезең – тұлғаның іргелі дағдылары мен құндылық бағдарлары қалыптасатын, әрі кейінгі оқу жетістіктерінің негізі қаланатын аса жауапты даму сатысы. Осы кезеңде баланың танымы әлемді тікелей әрекет арқылы игерумен сипатталады: ол затты ұстап көреді, қозғалыс арқылы кеңістікті таниды, ойын арқылы ережені қабылдайды, рөл арқылы әлеуметтік қатынастарды модельдейді, ал сөйлеу арқылы өз тәжірибесін реттеп, мағыналандырады. Сондықтан балабақшадағы тәрбиенің заманауи әдістерін таңдауда «баланың жас ерекшелігіне сай табиғи механизмдерді» басшылыққа алу қажет, ал мұндай механизмдердің ең пәрмендісі – ойын. Қазақстандағы мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мазмұны мемлекеттік стандарттар мен үлгілік бағдарламалар арқылы айқындалып, ұйымдастыру принциптері жаңартылып отырғанымен, тәжірибеде ойынның әлеуеті кейде «тек сергіту сәті» немесе «сабақтан кейінгі уақыт» ретінде тар мағынада қолданылып кететіні байқалады; бұл ойын арқылы оқытудың ғылыми мәнін төмендетіп, педагогикалық нәтижені дәлелдеуді қиындатады. Осы тұрғыдан алғанда, ойын арқылы оқыту қағидасын жүйелі технология деңгейінде қарастыру, оны мақсат қою, мазмұн таңдау, орта құру, педагог рөлі және бағалау мәдениетімен біртұтас байланыста түсіндіру – мектепке дейінгі тәрбие сапасын арттырудың маңызды шарты.
Ойын арқылы оқытудың әдіснамалық негізі және тәрбиелік-психологиялық мәні
Ойын арқылы оқыту тұжырымдамасының өзегі – баланың дамуы сырттан «дайын ақпаратты беру» арқылы емес, белсенді әрекет пен әлеуметтік өзара ықпалдастық арқылы жүзеге асады деген ғылыми қағида; осы тұрғыдан ойын – баланың тәжірибені қауіпсіз ортада сынап көруіне мүмкіндік беретін, шынайы өмірдің ықшамдалған моделі ретінде қызмет ететін жетекші іс-әрекет. Ойын барысында бала символдық әрекетке көшеді: қарапайым затқа жаңа мағына жүктейді, рөлді қабылдай отырып әлеуметтік норманы ішкілендіреді, ережені сақтауды үйреніп өзін-өзі реттейді, келісу мен дауласуды мәдени түрде жүргізуге талпынып коммуникациялық тәжірибе жинайды; мұның бәрі тәрбиенің түпкі нәтижелері саналатын жауапкершілік, ынтымақтастық, ерік-жігер, эмоцияны басқару, өзгені түсіну сияқты қасиеттердің табиғи қалыптасуына жағдай жасайды. Мемлекеттік саясат деңгейінде де мектепке дейінгі ұйымдарда ерте жастағы балаларды дамытуда ойын арқылы оқыту қағидасының маңызы атап көрсетіліп, күн тәртібін ұйымдастырудағы шамадан тыс «сабақ кестесіне ұқсас формализмнен» арылу қажеттігі көрсетілгені байқалады.
Ойынның тәрбиелік әлеуеті оның мотивациялық табиғатымен де түсіндіріледі: ойынға қатысу баланың ішкі қызығушылығынан туындайтындықтан, ол әрекетті ұзақ уақыт сақтап, қиындықты жеңуге ұмтылады, ал жетістікке жету сезімі өзіндік тиімділік тәжірибесін қалыптастырады; осы тәжірибе мектепке дейінгі кезеңде қалыптасса, кейінгі оқу мотивациясының да тұрақтылығына оң ықпал етеді. Сонымен қатар ойын арқылы оқыту баланың тілін дамытудың да табиғи арнасы болып табылады, өйткені ойын сюжеті диалогты қажет етеді, келісім жасау үшін сөз табуға мәжбүрлейді, оқиғаны баяндау мен дәлелдеуге итермелейді; демек, ойын – тілдік дамудың «жасанды тапсырмасынан» гөрі өмірлік жағдаятқа жақын коммуникативтік кеңістік. Мұндай әдіснамалық түсінік ойын арқылы оқытуды «тек көңіл көтеру» деп қабылдауға жол бермейді, керісінше оны нақты тәрбиелік және білімдік міндеттермен байланыстырылған ғылыми негізді педагогикалық технология ретінде орнықтырады.
Ойын технологияларын заманауи ұйымдастыру: мазмұнды таңдау, жас ерекшелік және педагогикалық логика
Балабақшада ойын арқылы оқытуды заманауи деңгейде ұйымдастыру «ойын түрін көп қолданумен» емес, ойынның педагогикалық мақсатын нақтылаумен, мазмұнын жас ерекшелік мүмкіндіктеріне сәйкестендірумен және үдерістің логикасын жүйелеумен өлшенеді. Әдістемелік ұсынымдарда түрлі жас топтарында ойындарды ұйымдастыру және басшылық ету мәселесі арнайы қарастырылып, педагогтің міндеттері мен заттық-кеңістіктік ортаны ұйымдастыру талаптары көрсетілетіні осы жүйеліліктің қажеттігін дәлелдейді.
Мәселен, ерте жаста (2–3) ойын көбіне сенсорлық тәжірибеге, қайталауға және қарапайым қимыл әрекетіне сүйеніп, баланың «затпен әрекет етуін» байытуға бағытталса, ортаңғы топта ережелі ойын элементтері күшейіп, салыстыру, сәйкестендіру, реттілік сияқты танымдық әрекеттер дидактикалық ойын арқылы қалыптасады; ал ересек және мектепалды топтарында сюжет-рөлдік ойынның құрылымы күрделеніп, балалар рөлді бөлісуді, жоспар құруды, сюжет желісін дамытуды, әлеуметтік нормаларды сақтауды, қарапайым проблеманы бірлесе шешуді үйренеді. Бұл жерде «заманауи әдіс» деп ойынның өздігінен жүруін емес, тәрбиешінің оқу нәтижелерін ойынға органикалық кіріктіруін айту орынды: сан ұғымын бекіту үшін тек санау тапсырмасын орындату жеткіліксіз, керісінше дүкен, пошта, құрылыс алаңы сияқты өмірлік сюжеттер арқылы санды қолдану контекстін құру тиімді; дәл осы контекст баланың білімін мағыналандырып, оны өмірмен байланыстырады.
Ойын технологияларын таңдауда үлгілік оқу бағдарламалары мен стандарт талаптары да ескерілуі тиіс, өйткені балабақшадағы тәрбиелеу-білім беру процесі нормативтік негізге сүйенгенімен, оны іске асыру әдісі баланың ерекшелігіне бейімделуі қажет; стандарт пен бағдарлама талаптары «не беру керек?» деген сұраққа жауап берсе, ойын арқылы оқыту «оны қалай, қандай табиғи жолмен меңгертеміз?» деген сұрақтың тиімді шешімін ұсынады.
Дамытушы ойын ортасын құру: кеңістік, материал, қауіпсіздік және мәдени мазмұн
Ойын арқылы оқыту нәтижелі болуы үшін балабақшада дамытушы орта «көрнекі безендіру» деңгейінде емес, баланың дербес таңдауына, қозғалыс еркіндігіне, ынтымақтастыққа және тыныш әрекетке бірдей мүмкіндік беретін педагогикалық кеңістік ретінде жобалануы тиіс. Әдістемелік ұсынымдарда заттық-кеңістіктік дамытушы ортаны ұйымдастыруға қойылатын талаптардың көрсетілуі орта факторының шешуші екенін аңғартады: бала ойыншықты жай ұстап көрмейді, ол сол материал арқылы әлеуметтік рөлді, ойлау операциясын, тілдік үлгіні және эмоциялық тәжірибені меңгереді.
Заманауи ортада ойын аймақтарын икемді ұйымдастыру маңызды: сюжет-рөлдік ойын бұрышы (дүкен, емхана, асхана, шеберхана), құрылыс-конструктор аймағы, кітап және әңгімелеу аймағы, сенсорлық материалдар бұрышы, шығармашылық шеберхана, зерттеу-тәжірибе аймағы және эмоцияны реттеуге арналған тыныш бұрыш сияқты кеңістіктер баланың әртүрлі қажеттілігін қамтиды; мұндай құрылымда бала өзіне ыңғайлы әрекетті таңдап, кейде ұжымға қосылып, кейде жеке қалып, өзіндік қарқынымен дамиды. Материал таңдауда «ашық аяқталатын» құралдардың (қорап, кубик, мата, табиғи материалдар) үлесі жоғары болса, бала қиял мен символдық ойлауды белсендірек қолданады, ал нақты дидактикалық материалдар ұғымның дәл қалыптасуына қызмет етеді; екі бағытты тең ұстау – ойын арқылы оқытудың ғылыми қисынына сай.
Сонымен бірге ұлттық мазмұнды ойынға кіріктіру орта құндылығын арттырады, өйткені бала мәдени тәжірибені тек сөз арқылы емес, әрекет арқылы сезінеді; ұлттық ойындарға қатысты әдістемелік материалдардың мектепке дейінгі балаларды белгілі бір құндылыққа тәрбиелеудегі рөлін көрсетуі бұл бағыттың өзектілігін бекітеді.
Қауіпсіздік мәселесі де кең мағынада қаралуы қажет: физикалық қауіпсіздікпен қатар психологиялық қауіпсіздік сақталғанда ғана бала еркін ойнап, бастама көтеріп, қателесуге қорықпай тәжірибе жасайды; ал бұл – шығармашылық пен дербестіктің негізгі шарты. Инклюзивті ортада ойын әсіресе маңызды, себебі ол әртүрлі даму деңгейіндегі балаларды табиғи түрде біріктіріп, әлеуметтік байланыс орнатуға көмектеседі, бірақ ол үшін педагог материалды бейімдеп, тапсырманы саралап, әр балаға қатысу мүмкіндігін алдын ала ойластыруы тиіс.
Тәрбиешінің кәсіби позициясы: фасилитация, тілдік қолдау, әлеуметтік дағды және ата-анамен серіктестік
Ойын арқылы оқытудың табысы тәрбиешінің «бақылаушы» не «ойынды басқаратын режиссер» позициясынан гөрі фасилитаторлық позицияны меңгеруіне тікелей тәуелді, өйткені заманауи педагогикада баланың дербестігін сақтай отырып дамыту – негізгі кәсіби өлшем. Тәрбиеші ойын басталарда мақсатқа сай орта мен сюжет ұсынады, қажет болса рөлдер мен ережені нақтылайды, бірақ ойынды баланың өз логикасымен дамытуына мүмкіндік береді; ойын барысында ол балалардың қарым-қатынасын бақылап, жанжал туындаса «дайын шешім бермей», келісім мәдениетін қалыптастыратын сұрақтар арқылы бағыттайды, ал ойыннан кейін рефлексия ұйымдастырып, балалардың өз әрекетін сөзбен бағамдауына көмектеседі.
Бұл жерде тілдік қолдау ерекше мәнге ие: ойын – тіл дамытудың ең табиғи алаңы болғанымен, тіл өздігінен «бір деңгейден екінші деңгейге» өтпейді, сондықтан педагог бай сөздік үлгі ұсынып, нақты сөздерді контексте қолдандырып, баланы толық сөйлеммен жауап беруге ынталандырып, «себебін түсіндір», «қалай келістіңдер?», «келесіде не өзгертесің?» сияқты сұрақтар арқылы ойлауды да, сөйлеуді де жетелейді. Ойын құзыреттілігін дамыту бойынша семинар-практикум сипатындағы материалдарда педагогтердің балалар ойынының заманауи түсінігімен және геймификация элементтерімен таныстырылуы кәсіби дамудың өзектілігін көрсетеді.
Ата-анамен серіктестік те ойын арқылы оқытудың тұрақты нәтижесіне әсер етеді, өйткені үйде ойын мәдениеті қолдау таппаса, балабақшадағы дағды толық бекімей қалуы мүмкін; сондықтан тәрбиеші ата-анаға ойынның «жай ермек» емес, баланың дамуын қамтамасыз ететін механизм екенін ғылыми-танымдық тілмен түсіндіріп, үйде қолдануға болатын қарапайым ойын сценарийлерін ұсынып, цифрлық құралдарды мөлшерлі қолдану жөнінде нақты кеңес беруі қажет. Мұндай серіктестік тәрбиелік ықпалдың бірізділігін сақтап, балаға қойылатын талаптар мен қолдаудың ортақ мәдениетін қалыптастырады.
Қалыптастырушы бағалау және мониторинг: ойын нәтижесін дәлелдеудің педагогикалық мәдениеті
Ойын арқылы оқыту тәжірибесінде жиі кездесетін қиындықтың бірі – нәтижені дәлелдеу мәдениетінің әлсіздігі, яғни педагог ойынның білімдік және тәрбиелік өнімін нақты көрсеткіштер арқылы тіркемей, оны субъективті әсер деңгейінде қалдырып қояды; ал ғылыми-педагогикалық тұрғыда кез келген әдістің тиімділігі жүйелі мониторингпен расталуы тиіс. Бұл жерде бағалауды мектептегі дәстүрлі «балл қою» ретінде түсінбеу керек, өйткені мектепке дейінгі кезеңде негізгі ұстаным – қалыптастырушы бағалау, яғни баланың прогресін байқау, қолдау және келесі қадамды жоспарлау.
Ойын нәтижесі бірнеше бағытта көрінеді: баланың коммуникативтік белсенділігі арта ма, сөздік қоры мен байланыстырып сөйлеуі дами ма, ережені сақтап әрекет етуі күшейе ме, бірлескен шешім қабылдай ала ма, эмоциясын реттеу дағдысы тұрақтана ма, қиял мен шығармашылық өнім ұсына ма, қарапайым логикалық операцияларды (салыстыру, топтау, реттеу) қолдана ма, моторикасы мен қимыл үйлесімі жақсара ма; осы көрсеткіштердің бәрі ойын барысында табиғи түрде байқалып, бақылау картасы, чек-парақ, қысқа педагогикалық жазба, фото-бейне фрагмент және баланың жұмыс портфолиосы арқылы тіркелуі мүмкін. Ойынның бала дамуына әсері туралы әдістемелік мәтіндер мен практикалық материалдарда ойынның «оқытады, дамытады, тәрбиелейді» деген тұжырымның берілуі мониторингтің көпөлшемді болуы керектігін жанама түрде қуаттайды.
Ең маңыздысы – баланы өзімен салыстыру қағидасын сақтау: бүгінгі жетістік кешегіден ілгері ме деген сұрақ арқылы бағалау баланың ішкі мотивациясын бұзбайды, ал үздіксіз қолдау оның өзіне сенімін нығайтады; дәл осы сенім ойын арқылы оқытудың ұзақ мерзімді әсерін күшейтіп, мектепке барғанда оқу қиындықтарын жеңуге психологиялық дайындық қалыптастырады.
Ұлттық және цифрлық ойын элементтерін үйлестіру: тепе-теңдік, мағыналандыру және инновациялық бағдар
Қазіргі бала ақпараттық ортада өсетіндіктен, балабақша тәжірибесінде цифрлық құралдарды толық жоққа шығару шынайы емес, алайда оларды негізгі әдіске айналдыру да ғылыми тұрғыда дұрыс емес; сондықтан заманауи тәсіл – цифрлық элементтерді ойын арқылы оқытудың қосымша құралы ретінде мақсатқа сай мөлшерлеу және оны нақты әрекетпен, қозғалыспен, әлеуметтік қарым-қатынаспен теңгеру. Цифрлық ресурс қысқа уақыттық интерактивті тапсырма, дыбыстық сүйемелдеу, қимылды ойынға арналған нұсқаулық, көрнекілікті нақтылау сияқты қызмет атқарса тиімді, бірақ бала тәжірибесінің өзегі міндетті түрде «қолмен әрекет ету», «бірлесіп ойнау», «сөйлеу арқылы келісу», «қателесіп түзету» сияқты тірі әрекеттер арқылы құрылуы тиіс; дәл осы талап ойын арқылы оқытудың табиғи болмысын сақтайды.
Екінші жағынан, ұлттық ойын элементтерін жүйелі қолдану баланың мәдени сәйкестігін қалыптастырып қана қоймай, тәртіп, төзімділік, әділдік, батылдық сияқты құндылықтарды әрекет арқылы меңгертеді; ұлттық ойындарды салауатты өмір салтына тәрбиелеумен байланыстыратын әдістемелік ұсынымдар бұл ойындардың тәрбиелік әлеуетін ғылыми тұрғыда негіздейді.
Инновациялық бағдар дегенде «жаңа гаджет енгізу» емес, педагогикалық мақсатты жаңаша ұйымдастыру түсінілуі керек: мәселен, геймификация элементтері (жетістік белгісі, деңгей, миссия, ынталандыру) балабақшада өте сақ қолданылып, баланы жарысқа емес, прогреске бағыттауы тиіс, өйткені мектепке дейінгі жаста сыртқы марапатқа тәуелділік тез қалыптасуы мүмкін; демек, инновацияның критерийі – баланың ішкі ынтасын сақтау және әлеуметтік-эмоциялық саулығын қорғау. Осылайша ұлттық мұра мен заманауи құралды бір-біріне қарсы қоймай, тәрбиелік мағына тұрғысынан үйлестіру балабақшадағы ойын арқылы оқытудың қазіргі талаптарға сай дамуына мүмкіндік береді.
Қорытынды
Ойын арқылы оқыту – балабақшадағы тәрбиенің заманауи, ғылыми негізделген және нәтижеге бағдарланған әдісі, өйткені ол баланың жетекші іс-әрекеті ретінде табиғи мотивацияны іске қосып, танымдық белсенділікті арттырады, тілдік-коммуникативтік тәжірибені байытады, әлеуметтік-эмоциялық құзыреттерді қалыптастырады және шығармашылық әлеуетті ашады. Бұл әдістің тиімділігі ойын түрлерін мақсатпен сәйкестендіру, жас ерекшелігіне қарай күрделендіру, дамытушы ортаны педагогикалық талаппен құру, тәрбиешінің фасилитаторлық ұстанымын орнықтыру, ата-анамен серіктестік орнату және қалыптастырушы бағалау арқылы прогресті дәлелдей алу мәдениетіне тәуелді. Нормативтік құжаттарда көрсетілген мектепке дейінгі білім беру бағдарлары мен әдістемелік ұсынымдар ойын арқылы оқытудың жүйелі іске асуына әдістемелік тірек бола алады, алайда нақты нәтиже педагогтің кәсіби шеберлігі мен ұйымның орта құру сапасы арқылы анықталады; сондықтан ойын арқылы оқыту балабақша тәжірибесінде «қосымша тәсіл» емес, тәрбиелеу-білім беру процесінің өзегі ретінде қарастырылып, тұрақты түрде жаңартылып отыратын кәсіби мәдениетке айналуы тиіс.
Пайдаланылған әдебиеттер:
-
- «Ойын арқылы оқыту: Балабақшадағы ойынның маңызы». https://bilimger.kz/174465/ Bilimger.kz
- «Ойын арқылы оқыту: Балабақшада білім берудің заманауи тәсілі». https://bilimger.kz/181897/ Bilimger.kz
- «Балабақшада ойын технологиясын қолдану». https://bilimger.kz/176266/ Bilimger.kz
- «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту» (ақпараттық мақала). https://egov.kz/cms/kk/articles/preschool eGov
- Әділет (adilet.zan.kz). «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты». https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V2200029031 Adilet
- Әділет (adilet.zan.kz). «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың үлгілік оқу бағдарламаларын бекіту туралы» (нормативтік құжат). https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V2200030183 Adilet
- Балаларды ерте дамыту институты (IRRD.kz). «Түрлі жас топтарында ойындарды ұйымдастыру және басшылық ету әдістемесі» (әдістемелік ұсынымдар, PDF). https://irrd.kz/sites/irrd.kz/uploads/docs/metodicheskie_razrabotki/2022/mr_29092022.pdf ИРРД
- Балаларды ерте дамыту институты (IRRD.kz). «Тәрбиелеу-білім беру процесінде ойын арқылы оқытуды ұйымдастыру» (білім беру бағдарламасы, PDF). https://irrd.kz/sites/irrd.kz/uploads/docs/2023/03/29/5_4_kz.pdf ИРРД
- Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрлігі (gov.kz). «Енді мектепке дейінгі ұйымдар еркін күн тәртібін әзірлей алады…» (ойын арқылы оқыту қағидасы туралы). https://www.gov.kz/memleket/entities/edu/press/news/details/470875?lang=kk Государственные услуги
- kz. «“Мектепке дейінгі ұйым педагогінің ойын құзыреттілігін дамыту”» (семинар/жаңалық материалы). https://4.balabaqsha.kz/kz/o_sadike/zhanalyk?title=%C2%ABmektepke_deyyingyi_uyyim_pedagogyinyin_oyyin_kuzyirettyilyigyin_damyitu%C2%BB_773 Балабақша №4
- kz (білім ұйымының ресми домені). «Мектепке дейінгі балалардың жан-жақты дамуы үшін ойынның рөлі» (PDF). https://admin.bkogov.kz/sites_files/balabaqsha33-oral.edu.kz/1708955073_%D0%BA%D0%B5%D2%A3%D0%B5%D1%81%20%D0%BE%D0%B9%D1%8B%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%A3%20%D1%80%D3%A9%D0%BB%D1%96.pdf admin.bkogov.kz
- Astana-modern.edu.kz. «Ұлттық ойын арқылы мектеп жасына дейінгі балаларды салауатты өмір салтына тәрбиелеу» (әдістемелік ұсынымдар, PDF). https://astana-modern.edu.kz/wp-content/uploads/2022/04/%D3%98%D0%B4%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D1%96%D0%BA-%D2%B1%D1%81%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D0%BC%D0%B4%D0%B0%D1%80.-%D2%B0%D0%BB%D1%82%D1%82%D1%8B%D2%9B-%D0%BE%D0%B9%D1%8B%D0%BD-%D0%B0%D1%80%D2%9B%D1%8B%D0%BB%D1%8B-%D0%BC%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B5%D0%BF-%D0%B6%D0%B0%D1%81%D1%8B%D0%BD%D0%B0-%D0%B4%D0%B5%D0%B9%D1%96%D0%BD%D0%B3%D1%96-%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%80%D0%B4%D1%8B-%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%83%D0%B0%D1%82%D1%82%D1%8B-%D3%A9%D0%BC%D1%96%D1%80-%D1%81%D0%B0%D0%BB%D1%82%D1%8B%D0%BD%D0%B0-%D1%82%D3%99%D1%80%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%83.-%E2%84%9648-%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D2%9B%D1%88%D0%B0.pdf astana-modern.edu.kz