Кенжеханова Жадыра Кенжехановна
КМҚК «Қарлығаш» бөбекжай-бақшасы»
Тәрбиеші
Балабақша – баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуы мен әлеуметтенуінің алғашқы мектебі. Бұл кезеңдегі негізгі іс-әрекет – ойын. Ойынның көптеген түрлері ішінде сюжеттік-рөлдік ойындардың орны ерекше. Олар баланың тек әлеуметтік дағдыларын ғана емес, сонымен қатар сөйлеу тілінің барлық компоненттерін кешенді түрде дамытуға мүмкіндік беретін тиімді педагогикалық құрал болып табылады.
І. Сөйлеудің негізгі компоненттеріне әсері
Сюжеттік-рөлдік ойын – бұл баланың өмір тәжірибесін, білімін, эмоциясын және сөйлеуін бір арнаға тоғыстыратын бірегей орта.
- Лексикалық және грамматикалық құрылымды дамыту
- Сөздік қорды байыту: Ойын барысында бала жаңа кәсіптерге, заттарға, құралдарға және іс-әрекеттерге қатысты арнайы атауларды меңгереді. Мысалы, «Пошта» ойынында: сәлемдеме, хат, пошташы, жөнелту сияқты сөздер белсенді қолданысқа енеді.
- Грамматикалық қателерді түзету: Тәрбиеші ойынға қатысушы ретінде балалардың сөйлем құрылысындағы, сөздерді септеудегі немесе жіктеудегі қателіктерін ойын үстінде байқатпай, үлгі ретінде дұрыс қайталау арқылы түзетеді.
- Диалогтық және монологтық сөйлеуді жетілдіру
- Диалогтық сөйлеу: Рөлдердің (сатушы – сатып алушы, дәрігер – науқас, ана – бала) арасындағы қарым-қатынас дағдылары қалыптасады. Бала сұрақ қоюды, өтініш білдіруді, пікірін айтуды және келіссөз жүргізуді үйренеді. Бұл – қарым-қатынас мәдениетінің негізі.
- Монологтық сөйлеу: Бала өз рөлін немесе ойынның сюжетін басқаларға түсіндіруге мәжбүр болғанда монологтық сөйлеу белсендіріледі. Мысалы, «Экскурсия» ойынында гид рөліндегі бала музейдегі экспонаттарды толық сөйлемдермен, жүйелі түрде сипаттауға тырысады.
ІІ. Сюжеттік-рөлдік ойындарды сөйлеуді дамытуға бағыттау әдістемесі
Сюжеттік-рөлдік ойынды қарапайым көңіл көтеруден мақсатты дамыту іс-әрекетіне айналдыру үшін тәрбиеші нақты қадамдарды ұстануы керек.
- Дайындық кезеңі: Сөздік ортаны құру
Ойынды бастамас бұрын, тәрбиеші тақырыпқа қатысты «сөздік атмосфера» жасауы қажет:
- Мақсатты әңгіме: Ойын тақырыбына байланысты жаңа сөздер мен сөз тіркестерін алдын ала енгізу (мысалы, «Өрт сөндіруші» ойыны алдында «дыбыстық дабыл», «гидрант», «баспалдақ-трансформер» сөздерімен таныстыру).
- Суреттер мен бейнероликтер: Кәсіп иелерінің іс-әрекеттерін көрсету арқылы балаға сөздік образдарды қалыптастыру.
- Ойын барысы: коммуникативтік ынталандыру
Ойын кезінде тәрбиеші балаларды сөйлеуге итермелейтін «сөйлеу жағдаяттарын» туғызуы тиіс.
- «Айналмалы рөл» әдісі: Ең пассивті балаға сөйлеуді талап ететін рөлді беру (мысалы, «Касса қызметкері» рөліндегі бала әр сатып алушыдан «Сізге тағы не керек?», «Қош келдіңіз», «Сатып алғаныңызға рахмет» деп сұрауға мәжбүр).
- «Дағдарыс» ситуациялық кезең : Ойынға күтпеген жағдайды қосу. Мысалы, «Банк» ойынында: «Банкомат бұзылып қалды, менеджер бұл жағдайды клиенттерге қалай түсіндіреді?». Бұл баладан қисынды және байланыстырып сөйлеуді талап етеді. Сұрақ қою техникасы: Тәрбиеші жауабы «Иә» немесе «Жоқ» болмайтын, ашық сұрақтар қоюы керек (мысалы, «Бұл тағамды неліктен осылай дайындадың?», «Бұл құрылыстың мықтылығын қалай дәлелдейсің?»).
ІІІ. Сөйлеуді дамытуға арналған сюжеттік-рөлдік ойындар Сюжеттік-рөлдік ойындардың әрқайсысы сөйлеу тілінің белгілі бір компонентін дамытуға бағытталған нақты мақсаттарды көздейді. Төменде балабақша тәжірибесінде жиі қолданылатын және сөйлеуді белсенді дамытатын ойындарға мысалдар келтірілген.
- «Дәрігер қабылдауы» (аурухана)сөйлеуге қойылатын мақсат: Науқастың шағымын, дәрігердің кеңесін және емделу процесін сипаттайтын монологтық және диалогтық сөйлеуді дамыту.
- Тілдік функциялар:
- Сөздік қор: термометр, рецепт, дәрігер, медбике, емдеу, науқас, диагноз, тамақ ауруы, жөтел сияқты арнайы лексиканы меңгеру.
- Монолог үлгісі: Дәрігердің «Науқасты тексеру кезіндегі баяндамасы» («Қазір тамағыңызды тексеремін. Ол қызарып тұр. Сізге мына дәріні күніне үш рет ішу керек»).
- Диалог: Науқастың дәрігерге шағымдануындағы эмоционалдық сипаттамалар («Менің басым қатты ауырып тұр», «Мен ұйықтай алмадым»).
- «Супермаркет» (Дүкен)
- Сөйлеуге қойылатын мақсат: Сатушы мен сатып алушы арасындағы іскерлік қарым-қатынас, сандық ұғымдарды қолдану және өтініш білдіру әдебін дамыту.
- Тілдік Функциялар:
- Диалог үлгісі: Сұрақ-жауап («Сізге не керек?», «Маған бір килограмм алма беріңізші»), баға сұрау, алғыс білдіру («Рақмет, сау болыңыз»).
- Сөздік қор: Санау, өлшем бірліктері (килограмм, дана, литр), азық-түлік атауларының жинақталған топтары (сүт өнімдері, жемістер, көкөністер).
- Сипаттама: Сатушының тауардың сапасын немесе артықшылығын сипаттауы («Бұл нан бүгін піскен, әлі жып-жылы»).
- «Театр сахнасы»
- Сөйлеуге қойылатын мақсат: эмоционалды-экспрессивті сөйлеуді, интонацияны және күрделі сөйлем құрылымын дамыту.
- Тілдік функциялар:
- Рөлдік мәтіндерді оқу: Кейіпкердің сөзін дауыс ырғағымен (қуаныш, реніш, таңданыс, қорқыныш) жеткізуді үйрену. Бұл дағды баланың сөйлеуін мәнерлі етеді.
- Сөздік қор: сахна, декорация, режиссер, әртіс, көрермен, премьера сияқты театрлық лексиканы қолдану.
- Баяндау: Режиссердің актерге міндет қоюындағы түсіндіруші монолог («Сенің кейіпкерің өте ашулы, сондықтан дауысыңды қатты шығарып, жылдам сөйлеуің керек»).
- «Аспаздық студиясы» (кафе немесе асхана)
- Сөйлеуге қойылатын мақсат: Процесті (іс-әрекеттер тізбегін) сипаттайтын байланыстырып сөйлеуді (нұсқаулық) дамыту.
- Тілдік функциялар:
- Монолог (нұсқаулық): Тағамның жасалу ретін толық сөйлемдермен айтып беру. Мұнда уақыттық байланыстырушы сөздер қолданылады: «Алдымен…», «Содан кейін…», «Келесі кезекте…», «Ең соңында…».
- Етістіктер: Іс-әрекетті білдіретін етістіктерді белсенді қолдану (турау, араластыру, пісіру, қайнату, құю, қамыр илеу).
- Диалог: Аспаздың даяшыға тағамды сипаттап беруі немесе тапсырысты қабылдау
Тәрбиеші сюжеттік-рөлдік ойындарды ұйымдастырғанда, тек рөлдерді бөліп қана қоймай, әр балаға сөйлеуге деген қажеттілік тудыратын жағдайларды туғызуы тиіс. Ойын барысында тәрбиешінің бағыттаушы сұрақтары мен үлгілі сөйлеуі – бала тілін дамытудағы негізгі кілт.