Акишева Гульбану Смагуловна
Алматы қаласы
N°8 бөбекжай-балабақшасы
Тәрбиеші
Аннотация. Мақалада мектеп жасына дейінгі балаларға экологиялық тәрбие берудің теориялық-әдіснамалық негіздері, ұлттық нормативтік-құқықтық және әдістемелік базаға сәйкестендірілген ұйымдастыру тетіктері қарастырылады. Экологиялық құзыреттілік, құндылықтық бағдар, мінез-құлықтық дағдылар және табиғатпен этикалық қарым-қатынас сияқты нәтижелерді қалыптастырудың ғылыми-тәжірибелік жолдары ұсынылады. Қазақстан Республикасының мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуға қатысты үлгілік құжаттары мен тұжырымдамалары, сондай-ақ ресейлік және халықаралық (ЮНЕСКО) ғылыми-әдістемелік еңбектер талданады. Негізгі назар балалардың тікелей бақылау, ойын, зертханалық-тәжірибелік жұмыс, ата-анамен серіктестік, цифрлық-медиа орта және процесс нәтижелерін бағалау сияқты компоненттерге бөлінеді. Ұсынылған ұсыныстар балабақша жағдайында экологиялық ортаны құруға және тұрақты даму құндылықтарын ерте жастан дарытуға бағытталған. [1–8]
Кілт сөздер: мектепке дейінгі тәрбие, экологиялық білім, тұрақты даму, құндылықтық бағдар, ойын технологиялары, ата-анамен серіктестік, цифрлық экология, мониторинг.
Кіріспе
Табиғи ортадағы өзгерістер мен экожүйелердің нәзік теңгерімі туралы түсінікті ерте жастан қалыптастыру – тұрақты дамудың басты педагогикалық алғышарты. Қазақстанда мектепке дейінгі білім беруді жетілдіру бағытында қабылданған нормативтік актілер экологиялық компонентті кешенді түрде енгізуді талап етеді: Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың үлгілік оқу бағдарламалары мен мемлекеттік талаптарында баланың қоршаған ортамен этикалық қатынасы, қауіпсіз жүріс-тұрысы және табиғатты қорғау дағдылары күтілетін нәтижелер қатарында белгіленген. [1; 2] Сонымен қатар, 2023–2029 жылдарға арналған мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуды дамыту тұжырымдамасы мектепке дейінгі кезеңнің сапасын көтеру мен мазмұнын жаңартуда экологиялық бағытты өзекті деп айқындайды. [3] Халықаралық деңгейде ЮНЕСКО-ның ерте балалық шақтағы білім беруді (ECCE) тұрақты даму үшін білім беру (ESD) қағидаттарымен ықпалдастыру жөніндегі ұсынымдары құндылықтар мен әрекетке бағдарланған тәсілдерді басымдыққа қояды. [4]
Төмендегі бөлімдерде мектепке дейінгі жаста экологиялық тәрбиені нәтижелі іске асырудың 5–6 ірі бағыты жүйеленеді және әр бағыт бойынша тәжірибелік ұсыныстар беріледі.
Теориялық-әдіснамалық негіздеме және құзыреттілік үлгісі
Мектепке дейінгі жаста экологиялық тәрбие баланың жас ерекшелігіне сай табиғат құбылыстарын тұтастықта тануға мүмкіндік беретін қарапайым, бірақ мағыналы түсініктер жүйесін (тірі/жансыз табиғат, маусымдық өзгерістер, тірі ағзаларға күтім) қалыптастыруды көздейді. Ресейлік ғылыми әдебиетте (Е.В. Гончарова; Е.Ф. Козина) экологиялық тәрбиенің мазмұны эмоциялық-бағалаушылық тәжірибені (табиғатқа сүйіспеншілік, қамқорлық), танымдық модельдерді (байқау, салыстыру, себеп-салдар) және әрекеттік компонентті (үнемдеу, қайта пайдалану, қалдықтарды сұрыптау) тұтастандыру арқылы берік бекітілетіні дәлелденген. [5; 6] Бұл құзыреттілік үлгісі Қазақстанның үлгілік оқу бағдарламаларында бекітілген күтілетін нәтижелермен үйлеседі: бала қауіпсіз және экологиялық саналы мінез-құлық дағдыларын меңгеріп, табиғат объектілеріне ұқыптылық танытуы тиіс. [1] ЮНЕСКО құжаттары ерте жастан «құндылық–білім–әрекет» үштігінің бірлігін қамтамасыз етуді, мәдени және жергілікті контексті ескеруді ұсынады, бұл ұлттық бағдармалармен әдіснамалық жағынан сабақтас. [4; 7]
Балабақшада экологиялық дамытушы ортаны құру: кеңістік, күн тәртібі және қауіпсіздік
Экологиялық тәрбие ең алдымен балабақша кеңістігінің өзінен басталады: топ бөлмелерінде табиғи материалдар бұрышы, бөлме өсімдіктеріне күтім жасау алаңы, қалдықтарды сұрыптауға арналған қарапайым контейнерлер, маусымдық өзгерістерді бақылау календары орналастырылуы керек. Қазақстанның санитарлық-эпидемиологиялық талаптары балалардың өмір сүруіне қауіпсіз, гигиеналық нормаларға сай ортаны қамтамасыз етуді міндеттейді; бұл нормаларды экологиялық мазмұнмен кіріктіру (таза су, желдету, жарық, жасыл аймаққа шығу тәртібі) күн тәртібінің мәдени-экологиялық құрамын күшейтеді. [8] Ұлттық әдістемелік ұсынымдар тікелей бақылау мен табиғат бұрышындағы жүйелі іс-әрекетті – экологиялық түсініктерді тереңдетудің негізгі шарты ретінде көрсетеді. [2] Ортаны «жаяу зертхана» логикасында құру (ауланы, ағаштарды, жәндіктерді, ауа райын жүйелі белгілеу, фото–жазба жүргізу) балалардың зерттеушілік дағдыларын дамытады және қауіпсіздік нормаларымен (қол жуу, құралдарды дұрыс қолдану) ұштасады. [2; 8]
Ойын және тәжірибе арқылы экологиялық түсініктерді қалыптастыру
Ерте жастағы баланың жетекші әрекеті – ойын; сондықтан экологиялық мазмұнды рөлдік ойындар («орман күзетшілері», «бақ бағбандары»), драмаландыру, құрылыс-ойын материалдары арқылы трансформациялау, сондай-ақ қарапайым тәжірибелер (су айналымын үлгілеу, тұқым жарғақтарын бақылау, топырақтың ылғал ұстауын салыстыру) негізгі әдістердің өзегін құрайды. Гончарова мен Козина еңбектерінде эмоциялық селқостықты біртіндеп эмпатияға айналдыратын ойындық ахуалдың маңызды екені, «көркем–танымдық» синтездің (өлең, ертегі, сурет салу) экологиялық ұғымдарды тереңдететіні көрсетіледі. [5; 6] Қазақстандық әдістемелік кешендер тәжірибені қауіпсіздік регламентімен ұштастыруды, бақылаудың жүйелігін (көріп–суретке түсіру–талқылау–қорытынды) ұсынады. [2] Мұндай сабақтар балаларға себеп–салдарлық байланыстарды өз бетімен ашуға, «менің әрекетім – табиғатқа әсер» тұжырымын тәжірибеде сезінуге мүмкіндік береді. [2; 5; 6]
Отбасы және қауымдастықпен серіктестік: біртұтас әлеуметтік-экологиялық кеңістік
Экологиялық мінез-құлықты тұрақтандыру балабақша шеңберінен тыс ортада жалғасуы керек. Ұлттық тұжырымдамада мектепке дейінгі ұйым–отбасы–қауымдастық үштігінің серіктестігі сапаны арттыру факторы ретінде айқындалады; бұл серіктестік ата-аналар клубы, «жасыл демалыс» акциялары, тұрмыстық қалдықтарды азайту челлендждері, аула/мектеп аумағын көгалдандыру сияқты формаларда іске асады. [3] ЮНЕСКО ESD тәсілдері қауымдастықпен жобалық қызметтің мәнін айқындап, балалардың шынайы әлеуметтік-экологиялық тәжірибеге қатысуын қолдайды (мысалы, су үнемдеу әдеттерін отбасы деңгейінде бақылау, «экосақшы» апталығы). [4; 7] Мұндай сабақтастық пен ата-ананы тарту балалардың құндылықтарын орнықтырып, мінез-құлыққа ауысуын жеделдетеді, ал педагог үшін – үйдегі орта жайлы деректер арқылы жеке траектория құру мүмкіндігін береді. [3; 4]
Цифрлық және медиаэкологиялық мәдениет: экрандық тәжірибені табиғат тәжірибесімен теңгеру
Заманауи балалық шақ цифрлық құрылғылармен қанық; сондықтан экологиялық тәрбиеде медиа сауаттылық элементтерін енгізу өзекті. Цифрлық ресурстар табиғи құбылыстарды визуализациялауда пайдалы болғанымен, олар «тікелей тәжірибені» алмастырмауы қажет: ұлттық және халықаралық ұсынымдар оқу үдерісінде цифрлық құралдарды мақсатты, шектеулі қолдануды, ал негізгі уақытты сыртта бақылау мен қозғалысқа арнауды ұсынады. [2; 4] Педагог «цифрлық экология» түсінігін қарапайым деңгейде түсіндіреді: энергияны үнемдеу (құрылғыны сөндіру), электрондық қалдық, экран алдындағы уақытты реттеу. Балалармен бірге «жасыл цифрлық әдеттер» ережесін құрастыру (жарықты сөндіру, артық басып шығармау, планшетті ортақ пайдалану) мінез-құлықтық дағдыға айналдыруға көмектеседі. [2; 4]
Нәтижені бағалау және мониторинг: бақылау карталары мен портфолио
Экологиялық тәрбиенің нәтижелерін бағалау тек білімді өлшеумен шектелмейді; мінез-құлық пен құндылықтық бағдардағы өзгерістерді ұзақ уақыт бойы бақылау қажет. Қазақстанның үлгілік және әдістемелік құжаттары күтілетін нәтижелерді жас ерекшелігіне сай бақылау парақтары, портфолио, педагог–ата-ана кері байланысы арқылы тіркеуді ұсынады. [1; 2] Педагог баланың қатысу деңгейін, табиғатқа қамқорлық әрекеттерінің жиілігін, қауіпсіздік нормаларын сақтауын, «сұрақ–болжам–тексеру–қорытынды» циклін өз бетінше қолдануын кезең-кезеңімен белгілейді. Ресейлік әдістемеде қалыптастырушы бағалау элементтері – қысқа әңгімелесу, фотофиксация, бақылау күнделігі – эмоциялық-бағалаушылық өзгерістерді де бейнелеуге мүмкіндік береді. [5; 6] Мониторинг деректері топ жоспарына түзету енгізуге, ата-анамен жеке кеңес өткізуге негіз болады және экологиялық тәрбиені білім беру процесінің тұрақты, өлшенетін компонентіне айналдырады. [1; 2; 5]
Қорытынды
Мектеп жасына дейінгі экологиялық тәрбие – тек табиғат туралы ақпарат берумен шектелмейтін, құндылық–білім–әрекет үштігін біртұтастандыратын кешенді педагогикалық жүйе. Нормативтік-құқықтық және әдістемелік база (ұлттық үлгілік бағдарламалар, санитарлық талаптар, тұжырымдамалық құжаттар) экологиялық компонентті балабақша кеңістігіне, күн тәртібіне және отбасы–қауымдастық серіктестігіне енгізуге мүмкіндік береді. [1–4; 8] Ең нәтижелі практика – тікелей бақылау мен ойынға негізделген тәжірибелік оқыту, цифрлық құралдарды шектеулі және мақсатты пайдалану, ал жетістікті бағалау – мінез-құлықтағы нақты өзгерістерді қуаттайтын мониторингпен бекітіледі. [2; 5–7] Осылайша, ерте жаста қалыптасқан «табиғатқа қамқорлық» әдеттері кейінгі білім беру сатыларында тұрақты даму мәдениетінің іргетасына айналады.
Пайдаланылған әдебиеттер
- Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 3 тамыздағы №348 бұйрығы. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың, бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Ресми мәтін. URL: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V2200029031 [Қаралды: 10.10.2025]. adilet
- Балаларды ерте дамыту институты. Мектепке дейінгі ұйымдарда экологиялық тәрбие беру бойынша әдістемелік ұсынымдар. 2023. URL: https://irrd.kz/sites/irrd.kz/uploads/docs/metodicheskie_razrabotki/2023/12/ecology_kz.pdf [Қаралды: 10.10.2025]. Институт раннего развития детей
- Қазақстан Республикасы Үкіметі. Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуды дамытудың 2023–2029 жылдарға арналған тұжырымдамасын бекіту туралы №249 қаулы. URL: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P2300000249 [Қаралды: 10.10.2025]. adilet
- UNESCO. Early childhood care and education and Education for Sustainable Development: Findings of a global survey. URL: https://unesdoc.unesco.org/ark%3A/48223/pf0000371048 [Қаралды: 10.10.2025]. unesdoc.unesco.org
- Гончарова Е.В. Теория и методика экологического образования детей дошкольного возраста: курс лекций. НВГУ, 2008. URL: https://nvsu.ru/ru/Intellekt/1130/Goncharova%20E.V.%20Teoriya%20i%20metodika%20ekologicheskogo%20obrazovaniya%20-%20Kurs%20lektsiy%20-%202008.pdf [Қаралды: 10.10.2025]. nvsu.ru
- Козина Е.Ф. Теория и методика экологического воспитания дошкольников: учебник. Москва: Юрайт, 2019. URL: https://urait.ru/bcode/439023 [Қаралды: 10.10.2025]. urait.ru
- UNESCO (Draft, 2024). Draft Guiding Principles on the Right to Early Childhood Care and Education. URL: https://www.unesco.org/sites/default/files/medias/fichiers/2024/12/draft-guiding-principles-right-to-ecce.pdf [Қаралды: 10.10.2025]. ЮНЕСКО
- Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі. Санитарлық ережелер: балабақша ұйымдарына қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар (ресми нұсқа). URL: https://adilet.zan.kz/rus/docs/V1500010975 [Қаралды: 10.10.2025]. adilet
*Ескертпе: Мәтін ішінде дереккөздер квадрат жақшамен [1–8] нөмірленіп белгіленді және тізімдегі нақты сілтемелермен толық сәйкес келеді.