Искендерова Альбина Мухтаровна
Кентау жоғары гуманитарлық-техникалық
колледжі, құқық негіздері пән оқытушысы
Аннотация
Бұл мақалада құқықтық сананы қалыптастырудың мәні мен қоғам өміріндегі рөлі кеңінен талданады. Құқықтық сана – азаматтың заңды құрметтеу, құқықтық нормаларды сақтау және әділдікке ұмтылу қабілетін сипаттайтын күрделі әлеуметтік құбылыс екені түсіндіріледі. Автор құқықтық сананы арттырудың негізгі бағыттары мен педагогикалық, әлеуметтік, психологиялық тәсілдерін қарастырады. Сондай-ақ құқықтық білім берудің маңызы мен қоғамның құқықтық мәдениет деңгейін көтерудегі мемлекеттік саясаттың рөліне назар аударылады.
Түйін сөздер: құқықтық сана, құқықтық мәдениет, құқықтық тәрбие, азаматтық жауапкершілік, заңдылық, құқықтық мемлекет.
Кіріспе
Қазіргі жаһандану дәуірінде қоғамның даму деңгейі тек экономикалық жетістіктермен ғана емес, азаматтардың құқықтық санасы мен құқықтық мәдениетімен де өлшенеді. Мемлекеттің демократиялық жолмен дамуы мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуы үшін халықтың құқықтық сауаты жоғары болуы міндетті шарттардың бірі.
Құқықтық сана — жеке тұлғаның заңға деген көзқарасын, сенімін, сезімін және мінез-құлқын анықтайтын қоғамдық сананың ерекше түрі. Ол азаматтың құқықтық тәртіпті сақтауына, әділ шешім қабылдауына және өз әрекетінің заңдылығын бағалауға мүмкіндік береді.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы құқықтық мемлекет құру жолында жүйелі түрде даму үстінде. Бұл үдерісте құқықтық сананы қалыптастыру мәселесі ерекше мәнге ие, себебі әр азаматтың заңға құрметпен қарауы және құқықтық нормаларды орындауы – қоғам тұрақтылығының кепілі.
- Құқықтық сананың теориялық негіздері
Құқықтық сана — бұл адамдардың құқыққа, заңға, әділдікке, мемлекетке және өздерінің құқықтары мен міндеттеріне деген көзқарастарының жиынтығы. Ол жеке тұлғаның мінез-құлқын, азаматтық ұстанымын айқындайтын негізгі рухани-әлеуметтік компонент болып саналады.
Ғылыми әдебиеттерде құқықтық санаға бірнеше анықтама берілген. Мысалы, қазақстандық ғалым Қ. Нұрмағанбетовтың пікірінше, құқықтық сана — бұл адамның құқықтық құбылыстарды түсіну, қабылдау және бағалау қабілеті. Ал философиялық тұрғыдан қарағанда, құқықтық сана қоғамдық қатынастардың құқықтық негізін бейнелейтін рухани сана түрі.
Құқықтық сана үш деңгейден тұрады:
- Күнделікті (жеке) құқықтық сана – адамның өмірлік тәжірибесі мен күнделікті құқықтық жағдайларға негізделген көзқарастары;
- Теориялық құқықтық сана – құқықтанушылар мен заңгерлердің ғылыми білімдер жүйесіне сүйенген терең құқықтық пайымдаулары;
- Кәсіби құқықтық сана – құқық саласында қызмет ететін мамандардың кәсіби көзқарасы мен құндылықтары.
Осы үш деңгей өзара байланыста дамиды. Егер қоғамдағы жалпы құқықтық сана төмен болса, онда құқық бұзушылықтар мен заңға немқұрайлылық көбейеді.
- Құқықтық сананың қоғам өміріндегі маңызы
Құқықтық сананың маңызы – оның қоғамдағы заңдылық пен әділдікті қамтамасыз етудегі рөлінде. Әрбір азаматтың құқықтық сауаттылығы артқан сайын қоғамдағы әлеуметтік қатынастар да тұрақтылыққа ие болады.
Құқықтық сана – құқықтық мәдениеттің өзегі. Ол азаматтың моральдық және әлеуметтік ұстанымдарын қалыптастырып, заң талаптарын өз еркімен орындауға итермелейді. Егер құқықтық сана жоғары болса, адамдар заңды қорыққаннан емес, сенгендіктен орындайды.
- Құқықтық сананың дамымауы мынадай салдарға әкеледі:
- Құқық бұзушылықтың көбеюі;
- Мемлекеттік органдарға сенімнің азаюы;
- Әділетсіздік пен немқұрайлылықтың артуы;
- Азаматтық белсенділіктің төмендеуі.
- Ал құқықтық сана жоғары дамыған қоғамда керісінше:
- Әр адам өз құқығын қорғай біледі;
- Заң үстемдігі орнығады;
- Әділдік пен жауапкершілік сезімі күшейеді.
- Құқықтық сананы қалыптастырудың жолдары мен әдістері
Құқықтық сананы қалыптастыру – күрделі және көпқырлы процесс. Ол білім беру, тәрбие, ақпараттық-ағартушылық жұмыстар, қоғамдық институттардың ықпалы арқылы жүзеге асады.
3.1. Білім беру арқылы қалыптастыру
- Мектеп пен жоғары оқу орындарында құқықтық білім беру — құқықтық сананы қалыптастырудың басты бағыты.
- «Құқық негіздері» пәнін оқыту барысында оқушылар өз құқықтары мен міндеттерін үйренеді;
- Университеттерде студенттер құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам туралы терең білім алады;
- Арнайы курстар мен тренингтер құқықтық сауаттылықты арттырады.
Қазіргі таңда білім беру мекемелерінде интерактивті әдістер (рөлдік ойындар, пікірталас, сот процесін имитациялау) арқылы құқықтық ойлау дағдыларын дамыту маңызды.
3.2. Тәрбиелік әсер арқылы қалыптастыру
Құқықтық сана отбасынан басталады. Баланы кішкентайынан заңды сыйлауға, әділдікке және жауапкершілікке үйрету – ата-ананың басты міндеті.
Отбасындағы құқықтық тәрбие үлгісі – баланың мінез-құлқына тікелей әсер етеді;
Тәрбиелік шараларда заңға бағыну мен құқықтық тәртіптің мәнін түсіндіру қажет.
Мектептер мен колледждерде «Құқық бұзушылықтың алдын алу» апталығы, «Азаматтық жауапкершілік» тақырыбында сынып сағаттары өткізілсе, оқушыларда заңға құрмет сезімі қалыптасады.
3.3. Ақпараттық және қоғамдық ықпал
Бұқаралық ақпарат құралдары құқықтық мәдениетті көтеруде ерекше рөл атқарады. Теледидар, интернет, әлеуметтік желілер арқылы құқықтық насихат жүргізу – жастардың құқықтық санасын нығайтудың тиімді жолы.
Мысалы, «Ашық сот процесі», «Заң және қоғам» сияқты бағдарламалар азаматтарды құқықтық мәселелермен таныстырады.
Сондай-ақ, мемлекеттік органдардың ашықтығы мен халыққа қызмет көрсету сапасы құқықтық санаға тікелей әсер етеді.
- Білім беру жүйесіндегі құқықтық сананы қалыптастыру
Білім беру жүйесінде құқықтық сана тек теориялық біліммен шектелмей, құндылықтар мен өмірлік дағдыларды қалыптастыруға бағытталуы керек.
- Мектепте құқықтық тәрбиенің негізгі мақсаты:
- Оқушылардың құқықтық білімін жүйелеу;
- Заңға құрмет сезімін қалыптастыру;
- Әділдік, адалдық, жауапкершілік сияқты моральдық қасиеттерді дамыту.
Мұғалімдер құқықтық тақырыптағы сабақтарда өмірлік жағдайларды талдап, оқушылардың өз пікірін білдіруіне мүмкіндік беруі тиіс. Бұл олардың құқықтық ойлау қабілетін дамытады.
Колледждер мен жоғары оқу орындарында құқықтық мәдениет клубтары, пікірсайыс ұйымдары, волонтерлік қозғалыстар арқылы студенттердің құқықтық белсенділігі арттырылады.
- Жастар мен қоғам арасындағы құқықтық мәдениетті дамыту тетіктері
Жастар – қоғамның болашағы. Сондықтан олардың құқықтық санасы мен мәдениетін қалыптастыру – стратегиялық міндет.
Қазіргі жастар ақпараттық кеңістікте өмір сүреді, сондықтан интернет арқылы құқықтық ағарту жұмыстарын жүргізу аса маңызды.
Мысалы:
- Онлайн семинарлар мен вебинарлар өткізу;
- Құқықтық сауаттылыққа арналған әлеуметтік желідегі парақшалар;
- Электронды оқулықтар мен мобильді қосымшалар.
- Мемлекет тарапынан қабылданған бағдарламалар («Жастар саясаты туралы» заң, «Рухани жаңғыру» бағдарламасы және т.б.) жастардың құқықтық белсенділігін арттыруға ықпал етеді.
- Қоғамдық ұйымдар мен құқық қорғау органдары бірігіп құқық бұзушылықтың алдын алу, құқықтық мәдениет сабақтарын өткізу, еркін пікірталастар ұйымдастыру арқылы тиімді нәтижелерге қол жеткізеді.
Қорытынды
Құқықтық сана – қоғам дамуының, мемлекет тұрақтылығының және азаматтық келісімнің негізгі факторы. Әр адамның құқықтық санасы жоғары болса, ол өз құқықтарын қорғай біледі, заңды бұзбайды және қоғамдағы әділдік пен тұрақтылықты сақтауға үлес қосады.
Құқықтық сананы қалыптастыру тек білім беру жүйесінің ғана емес, бүкіл қоғамның – отбасы, БАҚ, мемлекет пен қоғамдық ұйымдардың ортақ ісі.
Құқықтық сауатты азамат – құқықтық мемлекеттің тірегі. Сондықтан елімізде құқықтық мәдениетті көтеру, азаматтық жауапкершілікті арттыру және жастарды заңға құрметпен қарауға тәрбиелеу – ең басты міндеттердің бірі.
Пайдаланылған әдебиеттер
- Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Астана, 2023.
- Нұрмағанбетов Қ. «Құқық негіздері». – Алматы: Жеті Жарғы, 2022.
- Елубаева Г. «Құқықтық мәдениет және азаматтық сана». – Алматы, 2021.
- Төлеубекова Р. «Жас ұрпаққа құқықтық тәрбие беру негіздері». – Нұр-Сұлтан, 2020.
- Назарбаев Н.Ә. «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру». – Астана, 2017.
- Сапарғалиев Ғ., Ибраева А. «Мемлекет және құқық теориясы». – Алматы, 2020.
- ҚР Білім және ғылым министрлігі. «Құқықтық тәрбие тұжырымдамасы». – Астана, 2019.