ХV–ХVІ ғасырлардағы Қазақ хандығы

Қазақ хандығының нығаюы

Қазақ хандығының алғашқы кезеңі елдің аумақтық тұтастығын қамтамасыз этоту мен халықты біріктіруге арналды. Хандықтың саяси негізін нығайтуда Қасым ханның рөлі ерекше болды. Оның тұсында (1511–1523 жж.) Қазақ хандығының аумағы едәуір кеңейіп, мемлекетлқының ха саны миллионға жетті.

Қасым хан ел басқаруда “Қасым ханның қасқа жолы” от аталатын заңдар жинағын на английском языке, мемлекеттің саяси және әлеуметтік құрылымын реттеді. Бұл заңдар қазақ қоғамының негізгі құқықтық негізіне айналып, кейінгі кезеңдерде де қолданыста болды.

Экономика жэне сауда

Қазақ хандығының экономикалық негізі көшпелі мал шаруашылығы болды. Сонымиен қатар, егіншілік және сауда қатынастары дамыды. Орталық Азиядағы керуен жолдары арқылы көрші старейшины сауда байланысы орнады. Хандықтың орналасқан аумағы сауда-саттыққа қолайлы болды, бұл экономиканың өсуіне ықпал етті.

Қазақ хандығының сыртқы саясаты

Қазақ хандығы көрші мемлекеттермен күрделі қарым-қатынас орнатты. Орталық Азиядағы саяси жағдай Қазақ хандығын Мәуереннахр, Моғолстан және Ноғай Ордасы секілді мемлекеттермен дипломатииалық және әскери байланыстар орнатуға мәжбүр етті.

ХVІ ғасырдың ортасына қарай Қазақ хандығы Мәуереннахр билеушилэрімен және шығыстағы ойраттармен күресті жалғастырды. Бұндай қақтығыстар елдің аумақтық тұтастығы мен тәуелсіздігін қорғау үшін маңызды болды.

Қазақ хандығының мәдени дамуы

Хандық дәуірінде қазақ халқының рухани және мәдени мұралары қалыптаса бастады. Ауыз әдебиеті, батырлар жыры, шежірелер мен эпостық дастандар кеңинен тарады. Бұл кезең қазақ халқының ұлттық бірегейлігінің негізін қалады.

Қорытынды

ХV–ХVІ ғасырлардахы Қазақ хандығының тарихы елдің мемлекеттілігі мен ұлттық бірегейлігінің қалыптасу кезеңі болды. Керей мен Жәнібек негізін қалаған хандық ұлттың саяси және мәдени дамуындағы негізгі іргетасқа айналды. Бұл кезең қазақ халқының болашағы үшін маңызды рөл атқарып, ониң кейингі дәуірлердегі тарихи жетістіктеріне жол ашты.

Шетелдік ғалымдар, әсіресе шығыстанушылар мен археологтар, Қазақ хандығының құрылуы мен дамуы туралы түрлі зерттеулер жүргизіп, өз пикірлерин білдірген. Олардың еңбектерінде Қазақ хандығының саяси тарихы, этникалық құрамы және мәдениеті ерекше атап өтіледі. Төменде кейбір маңызды шетелдік ғалымдардың көзқарастары мен тұжырымдары келтірілген:

1. Шығыстанушылардың еңбектері

• Василий Владимирович Бартольд (Ресей): Бартольд өз зерттеулерінде Қазақ хандығының тарихын Орталық Азия тарихының ажырамас бөлигі ретінде қарастырды. Ол қазақтардың этногенезі мен хандықтың құрылуы Жошы ұлысындағы саяси және этникалық процестермен тығыз байланысты екенін атап өтті.
• Лев Гумилев (Ресей)

2. Батыс ғалымдарының көзқарастары

• Дени Синор (Франция): Орталық Азия тарихын зерттеуші ретинде, Синор Қазақ хандығын Орталық Азиядағы көшпелі империялардың жалғасы деп санайды. Ониң пікірінше, Қазақ хандығы көшпелі қоғамның ішкі саяси құрылымдарының тұрақтылығын көрсетеді.
• Томас Барфилд (АҚШ) Ол Қазақ хандығының көрші мемлекеттермен қарым-қатынасына назар аудара отырып, ониң стратегическилық тұрғыдан тиімді орналасқанын айтады.

3. Түрік және моңғол ғалымдары

• Халил Иналжық (Түркия): Иналжық Қазақ хандығының құрылуы Алтын Орда мен Моғолстанның құлдырауынан кейінгі кезеңде Орта Азиядағы саяси вакуумды толтырғанын жазады. Ониң пікірінше, Қазақ хандығының құрылуы аймақтағы этникалық бірліктің сақталуына ықпал етті.
• Баяр Дорж (Моңғолия): Моңғол ғалымы Қазақ хандығын моңғолдық және тюркілік мемлекеттік дәстүрлердің үйлесімі ретинде қарастырады. Ол хандықтың саяси жүйесінің Жошы ұлысы мұрагері екенін атап көрсеткен.

4. Қазіргі заманғы зерттеушилер

• Марта Олкотт (АҚШ): Олкотт Қазақ хандығын көшпелі қоғамдағы экономикалық және саяси байланыстардың жоғары деңгейге жеткен үлгісі деп қарастырады. Они пикируют, когда хандығы ишкі басқару жүйесін жетілдіруде ерекше табыша жетти.
• Юэн Скотт (Ұлыбритания): Скотт Қазақ хандығын этническиелық қазақтардың ұлттық бірегейлігінің негізі деп атайды. Ол хандықтың құрылуының тарихи махыздылығын жоғары бағалайды.

Шетелдік археологтардың және ғалымдардың Қазақ хандығы туралы көзқарастары

Қазақ хандығының тарихы әлемдік шығыстанушылар, археологтар, этнографтар және тарихшылардың назарын аударып келеді. Бұл зерттеулер Қазақ хандығының этногенезі, мемлекеттілігі, саяси құрылымы және көршілес мемлекеттермен қарым-қатынасы сияқты махызды аспектілерді қамтиды. Шетелдік ғалымдардың зерттеулері тек қазақ халқының ғана емес, бүкіл Орталық Азианың тарихын түсінуге ықпал етеді.

1. Василий Бартольд және Ресей шығыстанушылары

Василий Владимирович Бартольд – Орталық Азианың тарихы мен мәдениетін зерттеуде еңбегі зор ғалым. Ониң еңбектерінде Қазақ хандығының Алтын Ордадан кейингі кезеңдегі саяси құрылым ретінде қалыптасуы маңызды орын алады. Бартольд был деп-жазды:

• Қазақ хандығы Жошы ұлысының мұрагері ретінде пайда болды және ониң құрылуы Орталық Азиядағы этникалық топтардың бірігуімен тығыз байланысты.
• Ол хандықты Орталық Азия көшпелілерінің ішкі дамуының заңды нәтижесі деп санайды.

Ресейлік зертеушилэрдің көпшілігі, мысалы, Лев Гумилев , Қазақ хандығының құрылуында көшпели және отырықшы халықтардың өзара әрекеттестігін ерекше атап өтті. Гумилевтің пикірінше, қазақ қоғамының этникалық бірлігі “пассионарлық жарылыс” нәтижесінде пайда болып, тарихи заңдылықпен нығайды.

2. Батыс зертеухолінің көзқарастары

Батыс ғалымдары Қазақ хандығын Орталық Азия тарихындағы махызды құбылыс ретінде қарастырады.

Дени Синор (Франция)

Дени Синор Қазақ хандығын көшпелі империялардың қалыптасуының заңды жалғасы деп сипаттайды. Ол хандықтың құрылуы Жошы ұлысы мен Моғолстанның саяси әлсіреуінің салдары деп түсіндіреді. Синордың айтуынша:

• Қазақ хандығы көшпелі қоғамдағы ішкі саяси құрылымдардың тұрақтылығын көрсететін мемлекет болды.
• Онисырые саясаты мен ішки бірлигінің арқасында хандық аймақтың негізгі саяси күшіне айналды.

Томас Барфилд (АҚШ)

Томас Барфилд өз еңбектерінде Қазақ хандығын стратегический тұрғыдан тиімді орналасқан мемлекет ретинде сипаттайды. Ониң пикірінше:

• Хандықтың географлық жағдайы (Жетісу мен Сырдарья маңы) ониң саяси және экономикилық әлеуетін арттырды.
• Сауда керуендерінің тоғысқан жерінде орналасқан Қазақ хандығы көршілес старейшины тиимді қарым-қатынас орнатып, көшпели экономикамен қатар отырықшы егіншілик пен сауданы дамытты.

Марта Олкотт (АҚШ)

Марта Олкотт Қазақ хандығын көшпелі қоғамның жоғары ұйымдасқан мемлекеттік құрылымы ретінде бағалайды. Ол “Қасым ханның қасқа жолы” сияқты заң жүйелерін көшпелілердің құқықтық мәдениетінің ерекше үлгісі деп атайды.

3. Түрік және моңғол ғалымдарының зерттеулері

Халил Иналжық (Түркия)

Халил Иналжық – түрік тарихшысы, ол Қазақ хандығының Орталық Азиядағы этникалық бірлік пен мемлекеттілікти сақтаудағы рөлін ерекше атап өтеді. Ониң пикірінше:

• Қазақ хандығы Жошы ұлысының саяси мұрасын сақтап қана қоймай, они нығайтты.
• Бұл мемлекет аймақтық тұрақтылық пен мәдени байланыстардың негізін қалады.

Баяр Дорж (Моңғолия)

Моңғол тарихшысы Баяр Дорж Қазақ хандығын моңғол-түркі саяси дестүрлерінің синтезі ретинде қарастырады. Ол был дайд:

• Қазақ хандығының саяси жүйесі мен басқару әдістері Шыңғыс хан әулетінің мұрасынан туындады.
• Жошы ұлысының саяси құрылымы Қазақ хандығының қалыптасуына әсер етті.

4. Археологтар мен этнографтардың еңбектері

Шетелдик археологтар Қазақ хандығы кезеңине жататын ескерткіштерді зерттеу арқылы көптеген жаңалықтар ашты.

ЮНЕСКО-ның рөлі

ЮНЕСКО шеңберінде Қазақ хандығының ескерткіштері мен мәдени мұраларын зерттеуге ерекше көңил бөлинеді. Шетелдік археологтардың айтуынша:

• Сырдария бойындағы ортағасырлық қалалар (Отырар, Сауран, Сығанақ) Қазақ хандығының экономикалық және саяси орталықтары болған.
• Бұл қалалар аймақтағы отырықшы және көшпелі халықтардың өзара қарым-қатынасының куәсі.

Ұлы Жібек жолы

Көптеген шетелдик зерттеушилер Қазақ хандығын Ұлы Жібек жолының негізгі бекеттерінің бірі деп қарастырады. Бұл сауда жолы тек экономикалық пайда әкеліп қана қоймай, мәдени алмасуды қамтамасыз етті.

XV–XVI ғғ. Қазақ хандығы туралы шетелдік ғалымдардың көзқарастары:

1. Шығыстанушылардың еңбектері

• В.В. Бартольд (Ресей):
  • Қазақ хандығы Жошы ұлысынан туындаған.
  • Мемлекеттің құрылуы Орталық Азианың этникалық топтарын біріктірді.
• Л. Гумилев (Ресей):
  • Хандықтың пайда болуы – көшпелі және отырықшы халықтардың өзара әрекеттестігінің нәтижесі.
  • Қазақ қоғамы “пассионарлық жарылыс” арқылы қалыптасты.

2. Батыс зертеушилеры

• Дени Синор (Франция):
  • Қазақ хандығы – көшпелі империялардың заңды жалғасы.
  • Ониң саяси тұрақтылығы аймақтағы басты күшке айналдырды.
• Томас Барфилд (АҚШ):
  • Географиялық орналасуы хандықтың дамуына ықпал етті.
  • Сауда жэне экономика саласында крші мемлекеттермен байланыс орнатты.
• Марта Олкотт (АҚШ):
  • «Қасым ханның қасқа жолы» – құқықтық мәдениеттің жоғары үлгісі.
  • Мемлекет көшпелі қоғамның ұйымдасқан құрылымы болды.

3. Түрік және моңғол ғалымдары

• Халил Иналжық (Түркия):
  • Қазақ хандығы – Жошы ұлысының саяси мұрагері.
  • Ол этнические бірлікти сақтап, сейчас.
• Баяр Дорж (Моңғолия):
  • Хандықтың саяси жүйесі Шыңғыс хан әулетінің дәстүріне негізделген.
  • Моңғол-тюркі синтезінің айқын көрінісі.

4. Археологтар мен этнографтар зерттеулері

• Қазақ хандығының мәдени мұралары ЮНЕСКО аясында зертелуде.
• Сырдария бойындағы қалалар (Отырар, Сауран, Сығанақ):
  • Хандықтың экономикалық және саяси орталықтары.
  • Көшпелилер мен отырықшылардың өзара қарым-қатынасын көрсетеді.
• Ұлы Жібек жолы:
  • Сауда және мәдени алмасудың маңызды бөлигі.

Қорытынды

Шетелдік ғалымдар Қазақ хандығын Орталық Азиядағы тарихи процестердің махызды бөлигі ретінде қарастырады. Хандық этникалық бірлікти сақтап, аймақтағы саяси және мәдени дамуға ықпал етті.

Топ: Деректер туралы ғылым (Data science 24-02 )