Озон қабатының бұзылуы және оның салдары

Нұрлыбек Жайлауов
Инстаграм: @Jailauov.kz

Озон қабаты – жер атмосферасының стратосфералық деңгейінде орналасқан, ультракүлгін сәулелердің зиянды әсерінен жер бетін қорғап тұратын табиғи қорғаныс. Бұл қабат жердегі өмірді күннің қатты ультракүлгін (УК) сәулелерінен қорғайды. Алайда, соңғы бірнеше онжылдықта антропогендік әрекеттер нәтижесінде озон қабаты бұзылып, жұқару үрдісі байқалуда. Бұл құбылыс ғаламдық мәселеге айналып отыр, себебі оның экологиялық және денсаулыққа қатысты көптеген жағымсыз салдары бар.

Озон қабатының бұзылуының себептері
Озон қабатын бұзатын негізгі факторлар – адам әрекеті нәтижесінде атмосфераға шығарылатын химиялық заттар. Олардың ішінде ең басты зиян келтіретіндері хлорфторкөміртектер (ХФК) және бром қосылыстары болып табылады. Бұл заттар өнеркәсіпте тоңазытқыштарда, аэрозольдерде, кондиционерлерде және басқа да өнімдерде пайдаланылады.

• Хлорфторкөміртектер (ХФК). ХФК атмосфераға шығарылған кезде, олар озон молекулаларымен әрекеттесіп, озонды бұзады. Әрбір ХФК молекуласы бір озон молекуласын бұзып қана қоймай, ұзақ уақыт бойы белсенді болып, бірнеше озон молекулаларын жоя алады.
• Бромды қосылыстар. Бромды химиялық заттар да озонға кері әсер етеді. Олар, әсіресе, ауыл шаруашылығында зиянкестерді жою үшін қолданылатын метил бромиді сияқты заттардан бөлінеді.

Озон қабатының жұқаруының салдары
Озон қабатының бұзылуының экологиялық және денсаулыққа байланысты көптеген жағымсыз салдары бар:

1. Ультракүлгін сәулелердің әсерінің күшеюі
   Озон қабаты жұқарғанда, Жерге түсетін ультракүлгін (УК) сәулелердің мөлшері артады. УК-сәулелері, әсіресе B түрі (UV-B), адам денсаулығына және қоршаған ортаға зиян тигізеді.
   • Адам денсаулығына әсері. УК-сәулелер тері рагына шалдығу қаупін арттырады, көздің катаракта ауруын тудырады және иммундық жүйені әлсіретеді.
   • Көз аурулары. УК-сәулелер көздің зақымдалуына әкеледі. Олар көздің линзасына әсер етіп, катаракта және басқа да көз ауруларын туындатады.
   • Иммундық жүйенің әлсіреуі. УК-сәулелердің адам ағзасына ұзақ уақыт бойы әсер етуі иммундық жүйені әлсіретіп, ауруларға шалдығуды күшейтеді.
2. Ауыл шаруашылығына әсері
   Озон қабатының жұқаруы өсімдіктердің өсуіне зиян келтіреді, себебі УК-сәулелер өсімдік жасушаларына зиянды әсер етеді. Бұл өнімділікті төмендетіп, азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп төндіреді.
   • Өсімдіктердің зақымдануы. УК-сәулелер өсімдіктердің фотосинтез үрдісіне кері әсер етіп, олардың өсуін баяулатады.
   • Азық-түлік өнімділігінің төмендеуі. Озон қабатының бұзылуы нәтижесінде ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігі төмендейді, бұл азық-түлік тапшылығына әкелуі мүмкін.
3. Экожүйелерге әсері
   Озон қабатының бұзылуы экожүйелерге де зиян келтіреді. Мұхиттарда, көлдерде және өзендерде тіршілік ететін ағзалар УК-сәулелердің артуынан зардап шегуі мүмкін.
   • Теңіз экожүйелері. УК-сәулелер фитопланктондарға, яғни теңіздегі азық тізбегінің маңызды бөлігіне зиян тигізуі мүмкін. Бұл бүкіл теңіз экожүйесінің бұзылуына әкеледі.
   • Жануарлар әлеміне әсері. УК-сәулелердің әсері жердегі жануарлар әлеміне де таралады. Олар жануарлардың көбеюін және тіршілік етуін қиындатып, кейбір түрлердің популяциясын азайтуы мүмкін.
4. Климаттың өзгеруі
   Озон қабатының бұзылуы мен климаттың өзгеруі бір-бірімен тығыз байланысты. Стратосферадағы озон қабатының жұқаруы климаттық жүйелерге әсер етіп, ауа райының өзгеруіне әкеледі. Бұл жауын-шашын мөлшерінің өзгеруіне, жаһандық температураның көтерілуіне және басқа да климаттық өзгерістерге себепші болуы мүмкін.

Шешімдер және алдын алу шаралары
Озон қабатының бұзылуын болдырмау және қалпына келтіру үшін көптеген халықаралық шаралар қолға алынды. Олардың ішіндегі ең маңыздысы – 1987 жылғы Монреаль хаттамасы. Бұл келісім озон қабатын бұзатын заттарды өндіру және қолдануды кезең-кезеңмен тоқтатуды көздейді. Сонымен қатар, төмендегідей шараларды қабылдау маңызды:

• Озон қабатына зиян келтіретін химиялық заттарды азайту және оларды алмастыратын қауіпсіз өнімдерге көшу.
• Озон қабатының қалпына келуін бақылау және мониторинг жасау.
• Қоғамды озон қабатының маңыздылығы туралы ақпараттандыру және экологиялық жауапкершілікке баулу.

Қорытынды
Озон қабатының бұзылуы — бұл ғаламдық экологиялық мәселе. Адамның антропогендік әрекеттері бұл қабаттың жұқаруына әкелді және оның салдары адамзатқа, қоршаған ортаға және биологиялық әртүрлілікке кері әсер етуде. Сондықтан озон қабатын қорғау және қалпына келтіру бойынша халықаралық күш-жігерді жалғастыру маңызды. Климат пен қоршаған ортаға деген жауапкершілік — келешек ұрпақтың қауіпсіздігі мен денсаулығын қамтамасыз етудің негізгі кепілі.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. UNEP (2019). Montreal Protocol on Substances that Deplete the Ozone Layer. United Nations Environment Programme.
2. Rowland, F. S. & Molina, M. J. (1974). Stratospheric Sink for Chlorofluoromethanes: Chlorine Atom-Catalyzed Destruction of Ozone. Nature.
3. Farman, J. C., Gardiner, B. G., & Shanklin, J. D. (1985). Large Losses of Total Ozone in Antarctica Reveal Seasonal ClOx/NOx Interaction. Nature.
4. WMO (2018). Scientific Assessment of Ozone Depletion: 2018. World Meteorological