Қазақтың ұлы хандары

      Қазағымның болашағын жарқын етуге бел буып, қасық қаны қалғанша келешек ұрпақ үшін жан аямай шайқасқан — қазақтың ұлы хандары. Алашымның ұлы хандары, батырлары найзаның ұшымен, білектің күшімен ел үшін мына кең-байтақ жерімізді сақтап қалды. Қазақ үшін барын беріп, жанып салып еңбек еткен қазақтың ұлы хандарын осы күнге дейін ұлықтап, мақтаныш ету біздің міндетіміз, парызымыз. Қазақ хандығының негізін салушылар — Керей мен Жәнібек хандар. Бұл аталған ұлы хандардың біз үшін алар орны өте ерекше. Керей мен Жәнібек хандар қазақ хандығының негізін салып қана қоймай, қазағымның сара жолын сала білді. Сондай-ақ қазақтың ұлы хандары ретінде мен мына есімдерді атап өтер едім. Қазақтың жүрегінен орын таба білген, жадында мәңгі сақталар — Керей мен Жәнібек хандар, Қасым хан мен Бұрындық хан. Және де Тәуелсіз Қазақстан ел тарихы, Қазақ хандары мен батырлары жайлы түрлі іс-шаралар ұйымдастырып, қысқаметражды фильмдер мен толықметражды фильмдер түсіріп жатыр. Міне, осы жақында ғана ел 30 жылдық тәуелсіздігін тойлады. Мұның барлығы ата-бабаларымыздың үлкен жеңісі, жемісі. Тәуелсіздік үшін күрескен әрбір жанға алғысымыз шексіз.

1. Керей хан

Билік құрған жылы: шамамен 1456–1473 жж.
Тарихтағы орны: Қазақ хандығының алғашқы ханы.

Кім болған?

• Ақ Орданың сұлтаны Болат ханның ұлы.

• Жәнібекпен бірге Әбілхайыр ханнан бөлініп, Шу өзені бойында Қазақ хандығының негізін қалады.

Ерекшелігі:

• Қазақтың дербес мемлекетін құрып, іргесін қалады.

• Халық арасында беделі жоғары, әділ басшы ретінде танылған.

Қызықты дерек:

• Халық арасында «Әз» Керей атанған, яғни «әулие, дана» деген мағынада.

2. Жәнібек хан

Билік құрған жылы: шамамен 1473–1480 жж.
Тарихтағы орны: Қазақ хандығының негізін қалаушылардың бірі, Жәнібек хан — Қасым ханның әкесі.

Кім болған?

• Шыңғыс ханның ұрпағы.

• Қазақ руларының басын қосып, жаңа мемлекеттің құрылуына себепкер болды.

Ерекшелігі:

• Ел ішіндегі бейбітшілік пен тұрақтылыққа мән берді.

• Керей хан қайтыс болған соң, хандықты жалғастырып басқарды.

3. Қасым хан

Билік құрған жылдары: 1511–1523 жж.
Тарихтағы орны: Қазақ хандығының күшею дәуірінің ханы.

Кім болған?

• Жәнібек ханның ұлы.

• Әскери қолбасшы, реформатор және ел бірлігінің символы.

Ерекшелігі:

• «Қасым ханның қасқа жолы» – қазақтың алғашқы заңдар жинағы.

• Хандық шекарасын кеңейтіп, 1 млн-нан астам халқы бар ірі мемлекетке айналдырды.

Қызықты дерек:

• Еуропа елдерінің карталарында алғаш рет «Қазақтар» деген атау Қасым хан тұсында пайда болды.

4. Хақназар хан

Билік құрған жылдары: 1538–1580 жж.
Тарихтағы орны: Қазақ хандығын қайта біріктіріп, сыртқы саясатта салмақты саясат ұстанған хан.

Кім болған?

• Қасым ханның ұлы.

• Өз билігі кезінде Қазақ хандығы қайтадан күшейіп, бірнеше аймақты өзіне қосты.

Ерекшелігі:

• Ноғай Ордасының біраз руын Қазақ хандығына қосты.

• Бұқар, Сібір, Қашғар, Ресеймен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты.

Қызықты дерек:

• Хақназар хан Бұқар ханының қызына үйленіп, тату көршілік саясат ұстанған.

5. Тәуекел хан

Билік құрған жылдары: 1586–1598 жж.
Тарихтағы орны: Сырдария бойындағы қалалар үшін күресте көзге түскен батыр хан.

Кім болған?

• Шығай ханның ұлы.

• Жоңғарларға, Бұқар хандығына қарсы ерлікпен күрес жүргізді.

Ерекшелігі:

• Түркістан, Ташкент қалаларын қайтарып алуға әрекет жасады.

• Мәскеумен де дипломатиялық байланыс орнатты.

Қызықты дерек:

• Бұқар хандығымен болған ауыр шайқастардың бірінде жараланып, қайтыс болды.

6. Есім хан

Билік құрған жылдары: 1598–1628 жж.
Тарихтағы орны: Елді ішкі қақтығыстардан тазартып, заң жүйесін жаңартқан хан.

Кім болған?

• Шығай ханның ұлы, Тәуекел ханның інісі.

• Жошы ұрпағынан шыққан дана әрі көреген хан.

Ерекшелігі:

• «Есім ханның ескі жолы» – құқықтық нормаларды реттеген заңдар жүйесі.

• Тұрғындардың бірлігін сақтап қалды, өзбектер мен жоңғарлармен шайқасты.

Қызықты дерек:

• Өз ағасы Тұрсын ханмен соғысып, бірлік жолында күресті.

7. Тәуке хан

Билік құрған жылдары: 1680–1715 жж.
Тарихтағы орны: Қазақ хандығының ішкі құрылымын жүйелеп, заңдылықты орнатқан хан.

Кім болған?

• Салқам Жәңгір ханның ұлы.

• Қазақ мемлекеттілігі үшін бейбітшілік пен тәртіп орнатуға баса мән берді.

Ерекшелігі:

• «Жеті жарғы» атты атақты заңдар жинағын енгізді.

• Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би секілді даналарды қолдап, билер кеңесін күшейтті.

Қызықты дерек:

• Оның тұсындағы бейбіт кезең «Қазақтың алтын ғасыры» деп аталады.

8. Абылай хан

Билік құрған жылдары: 1771–1781 жж.
Тарихтағы орны: Қазақ елінің тұтастығы мен егемендігін сақтап қалған көреген хан.

Кім болған?

• Уәли сұлтанның ұлы, Абылай – Шыңғыс ханның тікелей ұрпағы.

• Жастайынан жауға қарсы шыққан батыр ретінде танылды (Сабалақ атымен).

Ерекшелігі:

• Жоңғарларға, Қалмақтарға, Қытайға, Ресейге қарсы күрделі саясат жүргізді.

• Ұлттық бірлікке көп көңіл бөлді.

Қызықты дерек:

• Қытай императоры мен Ресей патшасы бірдей мойындаған жалғыз қазақ ханы.

9. Кенесары Қасымұлы

Билік құрған жылдары: 1841–1847 жж.
Тарихтағы орны: Қазақ халқының соңғы ханы, Ресей отаршылдығына қарсы ұлт-азаттық күрестің басшысы.

Кім болған?

• Абылай ханның немересі.

• Ресейдің бодандығына қарсы бүкілхалықтық көтеріліс ұйымдастырды.

Ерекшелігі:

• 1841 жылы үш жүздің өкілдері оны Қазақ ханы етіп сайлады.

• Өз әскерін, әкімшілік құрылымын, салық жүйесін құрды.

Қызықты дерек:

• Қырғыз жерінде қолға түсіп, ерлікпен қаза тапты.

• ЮНЕСКО көлемінде 200 жылдығы аталып өткен (2013 ж.).