Кіріспе
Қазақ тіліндегі сөздердің мағынасы мен қызметін кеңейтуге, сөйлемде байланысуына көмектесетін екі негізгі қосымша бар. Олар — жұрнақ пен жалғау. Бұл екі түрдің өзіндік ерекшеліктері мен қызметтері бар, оларды ажырата білу — қазақ тілінің құрылымын дұрыс түсінуге жол ашады.
1. Жұрнақ
Жұрнақ — сөздің мағынасын өзгертіп, жаңа сөз жасайтын қосымша.
Жұрнақтың түрлері:
🔹 Туынды жұрнақ
-
Жаңа сөз жасайды.
-
Мысалы:
-
оқу → оқушы (–шы жұрнағы арқылы адам атауы жасалды)
-
жаз → жазғыш (–ғыш жұрнағы іс-әрекетке бейімділік білдіреді)
-
🔹 Сын есім тудырушы жұрнақтар
-
әдемі → әдемілеу
-
тұнық → тұнықтық
🔹 Есім тудырушы жұрнақтар
-
жаз → жазба
-
сөз → сөздік
✅ Жұрнақтар арқылы сөздің түбірі өзгеріп, мағынасы да өзгереді.
2. Жалғау
Жалғау — сөзге қосылып, оның сөйлемдегі қызметін, басқа сөздермен байланысын көрсететін қосымша. Жаңа сөз жасамайды!
Жалғаудың түрлері:
🔹 Жіктік жалғау
-
Іс-әрекетті кім істеп жатқанын көрсетеді.
-
Мен оқимын
-
Сен келесің
-
Ол жазады
-
🔹 Септік жалғау
-
Сөздің сөйлемдегі қызметін білдіреді.
-
мектепке,
-
кітаптан,
-
доспен
-
🔹 Көптік жалғау
-
Заттың көптігін білдіреді.
-
балалар,
-
үйлер
-
🔹 Тәуелдік жалғау
-
Бір заттың басқа бір затқа тиістілігін көрсетеді.
-
менің үйім,
-
сенің қаламың
-
✅ Жалғау арқылы сөздің мағынасы өзгермейді, бірақ сөйлемдегі рөлі нақтырақ болады.
Жұрнақ пен жалғаудың айырмашылығы
| Салыстыру | Жұрнақ | Жалғау |
|---|---|---|
| Қызметі | Жаңа сөз жасайды | Сөздерді байланыстырады |
| Мағынаға әсері | Мағынасын өзгертеді | Мағына өзгертпейді |
| Мысал | «жаз» → жазушы, жазғыш | «жазамын», «жазды», «жазда» |
Жұрнақ пен жалғау — қазақ тілінің негізгі грамматикалық құралдары. Оларды дұрыс қолдану сауатты жазуға, сөздік қорды байытуға, сөйлемді дұрыс құруға көмектеседі. Оқушылар үшін бұл екеуін ажырата білу — тіл үйренудегі маңызды қадам.