Туыстық шағылыстыру және оның селекциядағы маңызы. Гетерозис, оны ауыл шаруашылығында қолдану

Шекенова Арай Артымбаевна

Сабақтың тақырыбы: «Туыстық шағылыстыру және оның селекциядағы маңызы. Гетерозис, оны ауыл шаруашылығында қолдану».

Сабақтың мақсаты: 

Білімділік мәні: Оқушыларға туыстық шағылыстыру және оның селекциядағы маңызы туралы түсіндіру.

Дамытушылық мәні: Оқушылардың гетерозис, оны ауыл шаруашылығында қолдану туралы түсініктерін дамыту, пәнге деген қызығушылығын арттыру.

Тәрбиелік мәні: Селекцияның табиғатқа, адамға тигізетін пайдасын әңгімелеу, экологиялық тәрбиені дамыту, оқушылар іс-әрекетін жоспарлап ұйымдастыруға, бірін-бірі тыңдай білуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі:Аралас

Сабақтың әдісі:Түсіндірмелі сұхбат

Сабақтың көрнекілігі:Интерактивті тақта, видео көрсетілім.сурет, слайд

Пәнаралық байланыс:  ағылшын тілі, география, экология, биология,селекция,генетика.

Сабақтың барысы:

І.Ұйымдастыру кезеңі: Organization moment   

Ағылшын тілінде амандасу, сыныптың атмосфералық көңіл-күйін қалыптастыру. Топтастыру.

1 groop-greenflower

2 groop-redflower

3 groop-blueflower

4 groop-yellowflower

5 groop-orangeflower

ІІ. «TRUE-FALSE» strategy арқылы үй тапсырмасын сұрау

1.Селекция деген сөз «сұрыптау» деген мағынаны білдіреді.

2. Қолтұқым бұл өсімдіктердің ерекше формалары(жануарлардың)
3. Іріктеме мәдени өсімдіктердің ерекше формалары
4. Мәдени өсімдіктерге жабайы өсімдіктер жатады(жок)
5. Штамм – микроорганизмдердің таза себіндісі
6. Жануарларды қолға уйрету селекцияның бастапқы кезеңі
7. 7. Қолдан сұрыптауда Мендель үлкен үлес қосқан(Дарвин)
8. Жануарларды қолға үйретудегі ең басты мәселе-оның мінез құлығын өзгертіп, қолға ұстауға бейімдеу, үй жағдайында көбейтіп, өсімтал ұрпақ алу.
9. Селекцияның ғылым болып қалыптасуына үлкен үлес қосқан және селекция дегеніміз – адамның іс-әрекетімен жүретін эволюция деп тұжырымдаған ғалым Дарвин болатын. (Вавилов)
10. Мәдени өсімдіктердің шығу орталығының ашылуына орыс генетигі Вавиловтың үлкен еңбегі сіңген.

Syllables (Дискриптер)

1. Селекция ғылымы нені зерттейтінін біледі;
2. Селекцияның ғылым болып қалыптасуына үлкен үлес қосқан ғалымдарды біледі;
3. Жануарларды қолға үйретудің ең басты мәселесі туралы біледі;

ІІІ. New theme. Жаңа сабақ.Новаятема

Жаңа тақырыпты сурет арқылы, сабақ мақсаттары мен бағалау критерийлер арқылы ашу.

Туыстық шағылыстыру. Ата – анадан алынған төлдерді өзара немесе ата – анасымен өз төлдерін шағылыстырады. Нәтижеде гомозиготалықтың мөлшері артып, түзілген таза сорттармақтар жаңа қолтұқым шығаруға қолданылады.

Олар туыстық будандастыру (инбридинг) және туыстық емес будандастыру (аутбридинг) болып бөлінеді.  Туыстықбудандастыру  немесе  инбридинг  будандастырудатуылғанұрпақтагендердің гомозиготалы күйгеауысуынабайланыстыгомозиготалыдаралардыңүлесі арта түседі.

Туыстас будандастыружануарлар мен өсімдіктердіңселекциясыүшінқажеттісорттармақтаралуүшінкеңіненқолданылады. Туысемесорганизмдердіңбудандасуын аутбридинг депатайды.

Аутбридинг: түрішіндегібудандастыружәнеәріденбудандастыруболыпбөлінеді.

Жақынтуыстастықбудандастыру (инбридинг) – жақынтуыстықшағылыстыру. Жақынтуыстастықбудандастырукезіндежақынтуыстықдәрежесініңәртүрліболуымүмкін. Өздігінентозанданатынтүрлердежақынтуыстастықбудандасубарыншакөпболады. Ауылшаруашылығында жақынтуыстастықбудандасуісжүзіндеекіқарама-қарсымақсатқақолжеткізуүшінколданылады. Олар:

Туыстықемесшағылыстыру. Бірқолтұқымғажататыннемесеәртүрліқолтұқымдараларынашағылыстыружүргізіп, ата – анасындағықажетбелгілердіңұрпағынаберілуінқадағалайды.

Алыстаншағылыстыру. Түраралықшағылыстырунәтижесіндеалынғандаралар, көпжағдайдаұрпақбермейді. Мысалы: бие мен есектішағылыстыруданалынғанбудан – қашыр,нар.

Гетерозис (будандықкүш) –  будандыққуатнемесеөсімталдығыныңартуы өтетөзімді, жұмыскүші, тіршілікұзақтығыжоғары.

Гетерозис — туысыжағынаналшақкелетінекі организмнің шағылысуынанпайдаболатын ұрпақтың жақсыөсіп, дұрысдамыптіршілікқабілетініңартуы. Мысалы: жылқы  мен  есектің шағылысуынантуған қашыр жәнебасқалар.  Гетерозис іріқарамалдардажиікездеседі. Мысалы, іріқарамалдың Герефорт және Шортгорнтұқымдарынбудандастырғанда, будандардыңеті мол жәнеөтежоғарысапалыболған. Ал қазақтыңАқ бас сиырын Санта-гертрудатұқымыменбудандастырғанда, буданұрпақтарыеттіболады. Бірөркештітүйені (нарды) екіөркештітүйеменбудандастырғанда, сондай-ақ жылқы мен есекті будандастырғанда, ұрпақтарында гетерозис құбылысыбайқалады.  Қашар — екітүргежататынжылқы мен есектішағылыстырунәтижесіндеалынғанұрпақ, бермейтін будан.Күшіжағынаната- анасынанбірнешеесеартықболады.  Гетерозигота  құбылысыныңтабиғаты, оның молекулалық сыры әлітолықанықталғанжоқ.

Сұрыптаудажалпыламажәне дара сұрыптауданбасқабудандастыруәдісіқолданылады. Әртүрлітүқымқуалаушылығы бар ағзалардышағылыстыру – будандастырудепаталады. Жақынтуыстықбудандастыру (инбридинг) – жақынтуыстықшағылыстыру. Жақынтуыстықбудандастырукезіндежақынтуыстықдәрежесініңәртүрліболуымүмкін. Өздігінентозанданатынтүрлердежақынтуыстастықбудандасубарыншакөпболады.

ТЕРМИНОЛОГИЯ – TERMINOLOGY: (Хоровая работа– CHORALWORK)

1. Гетерозис- HETEROSIS
2. Аутбридинг- AUTBRIDING
3. Индбридинг-INDBRIDING
4. Селекция-SELECTION
5. Ген-GENE

Syllables (Дискриптер)

1. Заманауи селекцияда қандай әдістер қолданатынын біледі;
2. Будандастыру түрлерін біледі;
3. Гетерозис құбылысына мысал келтіре алады;
4. Будандастыру ауыл шаруашылығында не үшін пайдаланатын біледі.

4.Бекіту: ADVANCED METHOD арқылы оқушыларға алдын ала тапсырмалар берілген. Сол тапсырма арқылы оқушылар постер қорғайды.

5. Қорытынды: «PROJECT WORK»

Syllables (Дискриптер)

1.Постерді құрастыру  тәртібінің дұрыстығы;

2. Қорғалған тапсырманы толық қамтуы;

3.Оқушының дикциясы мен интонациясының дұрыс болуы.

6. REFLECTION (Рефлекция)

I KNOW (МЕН БІЛЕМІН)……..

I WANT TO KNOW (МЕН БІЛГІМ КЕЛЕДІ)……….

DO YOU LIKE THIS LESSON? WHY? (СІЗГЕ САБАҚ ҰНАДЫ МА? НЕ ҮШІН?)…………

7.Бағалау Assesment.

Оқушылар өздері бір бірін бағалап, мұғалім қорытынды баға қояды.

8.HOME WORK. Үй тапсырмасы. § 33  «Полиплоидия. Әріден будандастыру.» Түсінік айту. Қосымша материал іздену. Термин жазу.