Сақтар туралы тарихи мәліметтер
Эрекова Шұға Аширбаевна
Сақтар – ежелгі дәуірде Қазақстан, Орталық Азия және қазіргі Иран аумағында өмір сүрген көшпелі тайпалар бірлестігі. Олар б.з.б. І мыңжылдықтың ортасынан бастап тарихта белгілі болды. Сақтар туралы деректер антикалық авторлардың еңбектерінде, ежелгі парсы және қытай жазбаларында кездеседі.
Сақтар туралы негізгі тарихи мәліметтер:
1. Сақтардың шығу тегі мен атауы
- Ежелгі парсы жазбаларында сақтар «сака» деп аталады, бұл сөз «көшпенділер» немесе «итмұрын» мағынасын білдіруі мүмкін.
- Ежелгі грек авторлары сақтарды «скифтер» деп атаған. Геродот сақтарды үш топқа бөледі:
- Тиграхауда сақтары (шошақ бөріктілер) – қазіргі Қазақстанның оңтүстік және Жетісу аймақтарында қоныстанған.
- Хаомаварга сақтары – Мургаб өзені маңында өмір сүрген.
- Парадарайя сақтары (теңіздің арғы бетіндегі сақтар) – Қаратеңіздің солтүстік жағалауларында мекендеген.
2. Сақтардың географиялық орналасуы
Сақтар қазіргі Қазақстан аумағында, Арал теңізінің маңы, Жетісу, Алтай, Тянь-Шань таулары мен Орталық Азияның жазықтарында өмір сүрді.
3. Сақтардың шаруашылығы
- Көшпелі мал шаруашылығы – олардың негізгі кәсібі. Қой, жылқы және түйе өсірді.
- Аңшылық пен егіншілік те қосалқы рөл атқарды.
4. Сақтардың мәдениеті мен қоғамы
- Сақтар жауынгер халық болды. Олардың қоғамы үш топқа бөлінді:
- Жауынгерлер (қызыл түсті киім киген);
- Абыздар (ақ түсті киім киген);
- Егіншілер мен малшылар (сары және көк түсті киім киген).
- Әйелдер де ер адамдармен қатар жауынгерлікке қатысқан.
5. Сақтар туралы жазбаша деректер
- Парсы патшасы Дарийдің Бехистун жазбаларында сақтар туралы мәліметтер берілген. Онда сақтар Ахеменидтермен соғысқаны айтылады.
- Грек тарихшысы Геродоттың еңбектерінде сақтардың тұрмысы, соғыс тәсілдері, киімдері туралы айтылады.
6. Сақтардың атақты билеушілері
- Томирис патшайымы – массагет-сақтардың көсемі. Ол парсы патшасы Кирмен болған шайқаста жеңіске жетіп, тарихта есімі қалған.
- Шырақ батыр – парсы әскерімен күрескен сақ жауынгері.
7. Сақтардың өнері мен археологиялық ескерткіштері
- Сақтар «аң стилінде» өнер туындыларын жасаған. Бұл стильде алтыннан жасалған бұйымдар кең таралған.
- Археологиялық табыстардың ішіндегі ең әйгілісі – «Алтын адам». Ол Есік қорғанынан табылған және сақ дәуірінің мәдени байлығын көрсетеді.
Сақтардың тарихы – қазақ даласындағы ерте дәуірдегі өркениеттің ерекше беті. Олардың өмір сүру дағдысы, батырлық эпосы мен мәдени мұрасы түркі халықтарының қалыптасуына негіз болды.
