§7. Қимақ мемлекетінің құрылуы
Актымбаева Махаббат Бакыткызы
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:ІХ ғасырдың соңы-ХІ ғасырдың басында Қазақстанның солтүстік шығыс, орталық аймағын мекендеген қимақ қағанатының тарихымен таныстыру;
Дамытушылық:Оқушыларды қимақ қағанаты мен өзге түрік халықтарының қоғамдық-саяси тарихы, шарушылығы, қолөнеріндегі ұөсастырқар мен ерекшіліктерін анықтап, өздгінен жұмыс жасап, қорытындылауға дағдыландыру.
Тәрбиелілік:Қимақтықтардың темір өнімдері мен зергерлік бұйымдар жасаудың шеберлері болғандығын түсіндіре отвырып, шеберлікке,еңбексүйгіштікке тәрбиелеу.
Сабақтың түрі:аралас
Көрнекілігі:интератиктивті тақта, карта.
Сабақтың барысы:І. Ұйымдастыру кезеңі
- Оқу құралын тексеріп түгелдеу
- Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.
ІІ. Үй тапсырмасын сұрау:
- Оғыз мемлекеті қашан және қай аумақта құрылды?
- Мемлекеттің құрамына қандай тайпалар кірді?
- Оғыз мемлекетінің қоғамдық құрылысы қандай болды?
- Оғыз мемлекеті сыртқы саясатта қандай мақсаттарды көздеді?
- Оғыз мемлекетінің әлсіреуіне қандай жағдайлар әсер етті?
- Мемлекеттің қолөнері мен шаруашылығы туралы не, білесің?
- Оғыздардың қазіргі ұрпақтарына қандай халықьттар жатады?
ІІІ. Жаңа сабақтың жоспары:
- Қимақ қағанатының тайпалық құрамы.Жер аумағы.
- Қағанаттың қоғамдық құрылысы.
- Қағанаттың саяси жағдайы.
- Шаруашылығы.
- Қолөнері.
- Мәдениеті.
Мемлекеттің орталығы Ертістің орта алабында болған. Қимақтар 7 ғасырда Алтайдың солтүстігіне, Ертісжағалауынаорналасып, БатысТүркіқағанатының құрамынакірген. 8 ғасырдақимақтайпаларыЕртістің орта ағысынмекендеді. 9 ғасырдыңалғашқыжартысынанЖетісудыңсолтүстік-батысындағыАлакөлаймағынақоныстанабастады. ОлардыңбатысшекарасыОңтүстікОралдыңшығысбөлігі мен Арал жағалауларынадейінжетті. 10 ғасырдыңортасындақимақтаршығыстанбатысқақарайойысты. ОларОңтүстік Орал тауыныңоңтүстікжәнеоңтүстік-батысбөктерінде, Каспий жағалауындакөшіп-қоныпжүрді. 10 ғасырдыңақырындақимақтардыңбіртобыСырдарияжағалауынақарайжылжып, Түркістанныңмұсылманоблыстарыменараласты. 11 ғасырда Орталық Азия тайпаларыныңбатысқақарайойысуынәтижесіндеқимақтардыңорналасукартасыөзгерді. МахмұтҚашқаридың имақтар (қимақтар) туралыдеректері (11 ғасыр) осы уақытқасаяды. «Диуанилұғатат-түркте» берілгенкартадаимақтарөздерібіртұтас топ болыптұрғанЕртістіңжағалауындағыжерлердеғанакөрсетілген. 656 жылы Батыс Түрік қағандығы тарағаннан кейін қимақтар өз алдына бөлініп шықты. 840 жылы Турфан қағандығы ыдырағаннан кейін оның құрамындағы эймур, баяндур, татар тайпалары қимақтарға қосылды. Қимақ тайпалары федерациясының қалыптасуы осы кезге сай келеді. Гардизидің баяндауынша, қимақтардың тайпалық одағы алғашында жеті тайпадан: эймур, имақ, татар, баяндур, қыпшақ, ланиказ, ажлад тайпаларынан құрылған. Шамамен, 9 ғасырдың ортасы мен ақырында қимақтар оғыз көсемдеріне қаңғар-печенег тайпалары мекендеген Сырдария алабы мен Арал жағалауларын жаулап алуға белсенді көмек көрсетті. Қимақтар тоғыз оғыз және Енисейдегі Қырғыз мемлекеттеріне әскери жорыққа шығып, 8–9 ғасырлардың екінші жартысында Орталығы Ертістен Жоңғар қақпасына дейінгі аймаққа бекініп алды. Сөйтіп, Қимақ мемлекетінің құрылуына қадам жасалды. Қимақ қағанаты туралы алғашқы деректер 9 ғасырдың ақыры мен 10 ғасырдың бас кезіндегі араб тілдеріндегі тарихи геогр. шығармаларда кездеседі. «Түркістан мен түріктер, – деп жазады әл-Якуби (9 ғасыр), – бірнеше халықтар мен мемлекетке бөлінеді, соның ішінде қарлұқтар, тоғыз оғыздар, қимақтар және оғыздар бар. Түріктердің әртайпасыжекемемлекетжәнебірімен-бірісоғысыптұрады». Қимаққағанатықұрылғанкүнненбастаполардыңпатшаларыеңжоғарғытүрікатағыменхакан (немесеқаған) депаталды. Олжабғуатағынанекідәрежежоғары.Қимаққағанатыүлестік-тайпалыққұрылымдаболды. Елдіхакан мен оныңаймақтардағы он бірмұрагері (әмір) биледі. Ел билеушілерібіржағынанәскерикөсемдерболды да, хаканнантиісіншеүлесалды. Әрбіриеліктерхаканғабелгілікөлемдеәскерберіптұрды. Бұлмемлекеттесалықжиналған, көнетүркіжазуыболған.
ІҮ. Сабақты бекіту:
- Қимақ қағанатының тайпалық құрамы мен құрылуы туралы қандай деректерді білесің?
- Картаны пайдаланып Қиақ қағанаты қазақстанның қай аймағында орналасқанын көрсет.
- Қағанаттың қоғамдық құрылысы туралы не білесің?
- Қағанаттың саяси жағдайындағы басты бағыт қандай болды?
- Қимақтарда қолөнердің қай саласы жақсы дамыған?
Ү. Бағалау
ҮІ. Үй тапсырма: Қимақ мемлекетінің құрылуы тақырыбын оқу.
