Мектепке дейінгі жастағы балалардың тілін дамыту

Ержанова Гүлмарал

Тіл – адамдардың    бір – бірімен    пікір   алысып, қарым – қатынас жасайтын    құралы. Тіл   адам    қоғамына тән. Ол қоғамдағы, еңбек процесіндегі қажеттіліктен, мұқтаждықтан    келіп     туған.Тілдің   қоғамдық, тәрбиелік     қызметі     ерекше   екені     мәлім. Тіл – ұлт     ерекшеліктерінің     бірі,    ұлт    мәдениетінің     бір    формасы, тілде     әрбір     халықтың   ұлттық      дәстүрінің, сана    сезімін,    ойлау      тәсілінің,     мінез – құлқының белгілері    бейнеледі.
Тіл     мәдениетін     меңгеру – адамның    сәби     шағынан   іске    асатын, келе – келе    біртіндеп     жетіліп     отыратын нәрсе. Олай     болса, тілді ұстарту      отбасында,     қоғамдық     мекемелерде,    мектепке     жүйелі жүргізілетін     тәрбие    процесінде     іске    асады.
Балабақшадағы    тәрбие     бағдарламасында  : «Баланы     сөйлеуге   үйрету, тілін    дамыту    мәселесі    барлық    сабақта    жүзеге    асырылады, бағдарламаның      ең    көлемді     бөлімі     баланың  коммуникативтік  дағдыларының  қалыптасуына, танымдық  және  әлеуметтік  мотивтерінің  көрінуіне,  қызығушылығы   мен  білім  алуға  деген  құштарлығының  дамуынан  ықпал  етеді », – делінген.
Бағдарламада   тілдің қоғамдық   рөлі,   лексикалық    қоры, оны  дамыту,  тіл  тазалығы, сөздің    дыбыстық     құрамын     меңгерту,    мәнерлі сөйлеуге    үйрету,   тіл     мәдениетіне,    көркем    сөз     өнеріне     баулу мәселелері     қарастырылған.
Аз сөзбен    көп   мағына    беретін    мақал, мәтел,  аңыз    ертегілер, эпостық    шығармалар    ғасырлар    бойы    ауыздан    ауызға жатталып, жинақтала   келе   бүгінгі     ұрпақтың    рухани    азығына     айналып   отыр. Бала    тілін     ұстартуда     бұл    халық     қазынасы – ауыз   әдебиетінің   орны   ерекше.
Қазақ    балалар    әдебиетінің     атасы    Ыбырай Алтынсарин де балаларды     оқыту – тәрбиелеу    ісінде    ауыз   әдебиеті шығармашылығының     маңызды     орын   алатынын    айта    келіп: «Өмірге қажетті     ауызекі    сөйлеу    дағдыларына     жаттықпайынша, қай – тілде болса    да    еркін,    жүйелі    сөйлеу     мүмкін     емес», – деген    болатын.
Мектепке    дейінгі     педагогиканың     теориялық    және    практикалық     мақсаты – жас    ұрпақтың     ой – өрісін,   сана   сезімін кеңейте    отырып, өмірге   қажетті    білім – дағдыларға    үйрету.   Сол себепті    педагогика    мен   балабақшадағы   тәрбие   бағдарламасында   сәбидің   тілін    дамыту,   ауызекі    сөйлеуге     үйрету,   үйренгенін күнделікті    өмірде    пайдалана    білуге    жаттықтырып     отыру  ісіне   назар    аударады. Өйткені,    баланың    айналадағы    өмірді    танып, білудегі басты      жәрдемшісі – тіл    болып   табылады. Ал     тілдің    дамуы    оның сана – сезімін,    ой – өрісін    жетіле    түсуіне    негіз   болады.
Сөйлеу  тілі   мен   сөздік   қоры   молая  бастаған  сайын    бала   айналадағы     адамдармен,   құрбылас    балалармен    белсенді  түрде   сөздік   қарым – қатынас    жасайды.   Өмірдегі  түрлі    іс – әрекет жайын білуге құмарта түседі. Өзі түсінген түрлі   жайттар    туралы    әңгімелейтін    болады.  Баланың   өмірлік    тәжірибесін   дамыту, айналадағы   дүниеден алған    әсерін    әрі    қарай   кеңейте    отырып,   бір   арнаға   түсіру балабақшада    арнайы    дүниеден   алған    әсерін   әрі   қарай     кеңейте отырып, балабақшада     арнайы    өтетін   сабақ,   ойын, еңбек процестерінде тәрбиешінің    басшылығымен   іске    асады. Балаға    бағдарламалық материал     негізінде    білім    беруге   баса   назар   аудару   қажет.
Оқу    жылында    жоспар    жасағанда    баланың     жақсы   сөйлей    білуін бағдарлау, сөздік    қорын   дамыту,  ой – өрісін   кеңейту    жұмысында   өте мұқият   қарау    қажет. Ол үшін әр тәрбиеші    бағдарламада берілген материалдарды    ыждағатықпен    оқып,  үйренуі    керек. Осыдан    соң тәрбиеші   қандай    тақырыпты   қай   кезде,   қалай,    қандай     мақсатта, қай сабақпен   байланыстыра   өткізу    керектігін    анықтай     отырып, әр сабаққа  қажетті    материалды     балаларға   қойылатын    нақты сұрақтарды   9  өтпелі   тақырыпты  көрсетіп жоспарлайды. Тәрбиеші   қай   кезде нені өтуге    болатынын    іріктеп     алып  жоспар   жасайды.

Сөйлеуді  дамыту сабақтарында     көзделетін     негізгі    мақсат – тілдік  қарым – қатынас  дағдыларын, сөздік  қорын,әдеби  шығармалар  мен  халық  ауыз  әдебиеті  шығармаларына  қызығушылығын  қалыптастыру.
Баланы   сөйлеуге   үйрету, тілін дамыту, ой – өрісін  кеңейту    жұмысында бір   топтағы   әр    баланың    сөйлеу    дәрежесін    байқап,   анықтау керек. Сонда   ғана   оқыту – үйрету    ісінде    неге    көңіл    бөлуге болатыны айқындалады.
Баланың    сөздігі     балаларды     жекелей    бақылау    негізінде,    нақтылы, көрнекі    материалдарға     сүйене    жүргізіледі.
1. Әңгімелеу, әңгіме құрастыру (өзі көріп білген жайттар туралы, сурет мазмұнын, оқылған шығарманың мазмұнын әңгімелету).
2. Сөзді түсініп    айту дәрежесін     байқау. Ол   үшін    балаға таныс және таныс    емес   заттарды   көрсетіп   сұрау, әңгімелесу.
3. Балаға     бірнеше    таныс    заттар    мен     ойыншықтарды     көрсетіп сұрап, түр – түсін, атын, пішінін, қайда, не үшін жасалатынын    айтқызу.
а    ) Бөлмедегі 10 – 15 затты бір орынға қойып, соның ішінен    бір    заттың атын    тәрбиеші   сөзбен    айтады,     бала    затты    танып    әкеліп,    түр – түсін,    пішінін    айтады.
Б) Балаға    күн     сайын   жиі     пайдаланатын     заттарды (сабын, тәрелке, орамал, щетка т. б.) суреттен    көрсетіп, оның     атын,    қажеттілігін, неден жасалғанын    айтқызу.
В) Бөтелке (шөлмек), қайық, үтік, шар, доп сияқты пішіні ұқсас заттарды көрсетіп, олардың     не екенін, не үшін қажеттігін, сапасын, неден жасалғанын, ұқсас   жақтарын    айтқызу. Бұл    жұмыстар    сабақта    және сабақтан    тыс   уақытта    жүргізіледі.

Тілді үйрету әдісі:

1. Еліктеу әдісі
2. Сөйлеу әдісі
3. Қайталап айту әдісі
4. Құрастырып айту әдісі

Бала сөйлеген   кезде қолдап отыру қажет.   Оған   қысқа   жауап    бере салмай, мүмкіндігінше әңгімеге айналдыру керек. Баланың   ақыл   ойы    мен тілінің жетілуі үшін зор мәні бар сенсорлық қасиеттері тез даму үстінде болады.

Бұл әдістерді қолдану    кезінде    баланың  тұрмыста    кездесетін    заттарды, олардың    атына    байланысты     сөздерді     түсініп    айта   білуін,   пішіні ұқсас заттарды бір – бірінен      даралап,   ажыратуға     талпыну    әрекеттерін байқау     мақсаты    көзделеді.