Жалаң және жайылма сөйлем
Муталиева Асия
Жалаң және жайылма сөйлемдер – сөйлемнің құрылымдық түрлері. Олар сөйлем мүшелерінің құрамы мен ойды білдіру ерекшеліктеріне байланысты ажыратылады. Толығырақ түсіндірейін:
Жалаң сөйлем
Жалаң сөйлем тек тұрлаулы мүшелерден (бастауыш пен баяндауыштан) тұрады. Мұндай сөйлемде қосымша тұрлаусыз мүшелер (анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш) болмайды. Жалаң сөйлем қысқа әрі нақты ойды білдіреді.
Мысалдар:
- Қар жауды. (бастауыш – «қар», баяндауыш – «жауды»)
- Әкем келеді.
- Күн жылы.
Құрылымдық ерекшеліктері:
- Сөйлем мүшелері аз.
- Қосымша ойды тарқататын тұрлаусыз мүшелер жоқ.
- Жалаң сөйлем әдетте хабарлау немесе сұрау мақсатында қолданылады.
Жайылма сөйлем
Жайылма сөйлемде тұрлаулы мүшелермен бірге тұрлаусыз мүшелер де (анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш) болады. Бұл сөйлемнің мазмұны кеңейіп, ой тереңдей түседі.
Мысалдар:
- Қалың қар жауды. («қалың» – анықтауыш)
- Әкем ертең жұмысқа келеді. («ертең» – пысықтауыш, «жұмысқа» – толықтауыш)
- Бүгін ауа райы өте жылы болды. («бүгін» – пысықтауыш, «өте» – пысықтауыш, «жылы» – баяндауышты толықтырып тұр)
Құрылымдық ерекшеліктері:
- Жайылма сөйлемде тұрлаулы мүшелерден басқа сөйлемнің мағынасын нақтылайтын тұрлаусыз мүшелер болады.
- Сөйлем мазмұны бай әрі күрделірек.
- Жайылма сөйлем ойды түсіндіру немесе толық ақпарат беру мақсатында қолданылады.
Салыстыру
Сипаты | Жалаң сөйлем | Жайылма сөйлем |
---|---|---|
Мүшелер саны | Тек тұрлаулы мүшелерден тұрады | Тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелер болады |
Құрылымы | Қысқа, нақты | Күрделі, толық |
Мысал | Балалар келді. | Балалар мектепке таңертең келді. |
Тапсырма (практика үшін):
Берілген сөйлемдерді жалаң немесе жайылма екенін анықтаңыз:
- Аспан ашық.
- Сыныптағы оқушылар сабаққа дайындалды.
- Қызыл гүлдер жайқалып тұр.
- Кітаптар сөреде тұр.
- Ай жарқырады.