Қадірбаева Меруерт Еркінқызы
«Тұран» университеті
«Аударма ісі» 3 курс студенті
Ғылыми жетекшісі:
Сениор-лектор Турагулова Айгерим Алгабековна
Аннотация
Қазақ-ағылшын тілдеріндегі грамматикалық трансформациялар аударманың теориясы мен практикасында маңызды орын алады. Бұл мақалада грамматикалық трансформациялардың түрлері, олардың тіларалық ауысулардағы рөлі, қазақ және ағылшын тілдерінің грамматикалық айырмашылықтарына байланысты туындайтын проблемалар және аудармашылық шешімдер талданады. Сонымен қатар мысалдар арқылы трансформациялардың нақты қолданылуы көрсетіліп, аудармашылық сапаны жақсарту үшін практикалық ұсынымдар берілген.
Кіріспе
Аударма лингвистикасында грамматикалық трансформациялар термині сөйлем мен құрылым деңгейінде жасалатын өзгерістерді қамтиды және тілдер арасындағы синтаксистік, морфологиялық және семантикалық сәйкессіздіктерді жоюға бағытталған. Қазақ және ағылшын тілдері типологиялық жағынан айқын ерекшеленеді: қазақ тілі — агглютинативті, синтаксисі салыстырмалы түрде еркін; ағылшын тілі — аналитикалық, сөз тәртібі қатты ұйымдасқан (SVO). Осы себепті қазақ-ағылшын аудармасында грамматикалық трансформациялар міндетті түрде қолданылады. Мақаланың мақсаты — трансформациялардың жіктелуін жүйелеу, олардың аударма сапасына әсерін көрсету және аудармашылық тәжірибеде қолдану үшін нақты алгоритмдер ұсыну.
Теориялық негіздер және әдебиетке шолу
Грамматикалық трансформациялар концепциясы аударма теориясында кең талқыланған. Роман Якобсонның тіларалық аудармаға қатысты идеялары, Юджин Нида мен Питер Ньюмарк сияқты ғалымдардың «динамикалық эквиваленттік», «семантикалық-стилистикалық бейнесін» сақтау қағидалары аудармалаудың практикалық әдістерін қалыптастырды. Сонымен қатар компаративті синтаксис пен типология саласындағы зерттеулер (мысалы, Джозеф Гринберг және қазіргі заманғы типологтар) тілдер арасындағы құрылымдық айырмашылықтарды түсінуге мүмкіндік береді. Қазақ тілі мен ағылшын тілінің нақты трансформациялық мәселелері туралы қазақ тіліндегі зерттеулер де бар, алайда бұл бағыттағы эмпирикалық материалды көбейту қажет.
Методология
Бұл мақалада аналитикалық-талдаушы метод қолданылды. Алдымен қазақ және ағылшын тілдерінің синтаксистік және морфологиялық құрылымдары салыстырмалы түрде талданды. Содан кейін аудармашылық практикадан алынған типтік мысалдар (ағылшынан қазаққа аудару) қарастырылып, әрбір мысал бойынша қолданылған трансформация түрі сипатталды. Мысалдар таңдауында күнделікті стильден бастап академиялық және техникалық мәтіндерге дейінгі үлгілер қамтылды. Талдау барысында трансформациялардың функциясы, олардың семантикалық тұрақтылығы және стильдік әсері бағаланды.
Грамматикалық трансформациялардың жіктелуі және сипаттамасы
Төменде трансформациялардың негізгі түрлері келтіріледі, әрқайсысына қысқаша сипаттама және мысалдар ұсынылады.
- Сөз тәртібін өзгерту (word order transformation)
Ағылшынның SVO тәртібі мен қазақтың салыстырмалы еркін сөз тәртібі арасындағы ауысуды қамтамасыз етеді.Түпнұсқаның ақпараттық акцентін сақтап, қазақ тілінің синтаксистік нормаларына сәйкестендіреді.
Мысал:
EN:The committee approved the proposal yesterday.
KZ:Кеше комиссия ұсынысты мақұлдады.
Мұнда белгіленген «кеше» сөзі сөйлем басына шығарылды — қазақ мәтіні үшін дұрыс орынға келтірілді.
- Сөйлем мүшелерін толықтыру және түсіру (addition / omission)
Кей элементтер (мысалы, ағылшынның формальды «it», «there») қазақ тілінде аударылмайды; керісінше, қазақ тілінде мағынаны анықтау үшін кейбір сөздер қосылады.
Оның функциясы мазмұнның түсініктілігін қамтамасыз ету.Мысал:
EN: It is important to follow procedures.
KZ: Процедураларды ұстану маңызды. (формальды «it» түсірілген)
EN: She whispered.
KZ: Ол сыбырлап айтты. (сөйлемге іс-әрекетті сипаттайтын қосымша сөз енгізілген)
- Сөйлем типін өзгерту (clause restructuring)
Жай сөйлемді құрмалас сөйлемге немесе керісінше өзгерту.
Аударма тілінің нормаларын сақтау, семантиканы нақты жеткізу.
Мысал:
EN: I know he is sincere.
KZ: Мен оның шын екеніне сенемін. (бағыңқы сөйлем қалыптастырылды)
- Сөйлемді бөлшектеу және біріктіру (sentence splitting / condensation)
Ұзақ ағылшын сөйлемдерін бірнеше қысқа қазақ сөйлеміне бөлу; немесе бірнеше ағылшын қысқа сөйлемін бір қазақша күрделі сөйлемге біріктіру.Оқылымдылықты, ақпараттағы жүйелілікті жақсарту.
Мысал:
EN (ұзын): The engineer, who had worked on the project for over a year and had faced many difficulties, finally presented the report to the board.
KZ (бөлшектелген): Жоба бойынша бір жылдан аса жұмыс істеген және көптеген қиындықтарға тап болған инженер соңында есепті кеңеске ұсынды.
- Морфологиялық трансформациялар (morphological adjustments)
Етістіктің шақтары, анықтаулардың формалары және көпше жалғауларды қазақ тіліне бейімдеу керек.
Шақ, көрініс және сан категорияларының сәйкестігін орындау.Мысал:
EN: I have seen this film.
KZ: Мен бұл фильмді көргенмін. (Present Perfect қазақ тілінде өткен шақтың сәйкес формасымен беріледі)
- Прагматикалық және стильдік бейімдеу (pragmatic / stylistic adaptation)
Мәтіннің авторлық ниетін, жанрын және мәдени-когнитивтік компоненттерін ескере отырып мәтінді қайта құру.
Түпнұсқаның коммуникативтік мақсаттарын сақтау қажет.Мысал:
EN: Please take measures to improve the system.
KZ (стильдік бейімдеуі): Жүйені жақсарту үшін қажетті шаралар қабылдаңыз. (ресми стильге сай)
Практикалық талдау: мысалдар мен интерпретация
Төменде түрлі жанрдан алынған нақты мысалдар бойынша трансформациялар көрсетіледі.
Мысал 1: Ғылыми мәтін (формальды стиль)
EN: The experiment demonstrated that the new catalyst significantly increased the reaction rate under controlled conditions.
KZ: Эксперимент көрсеткендей, бақылаулы жағдайларда жаңа катализатор реакция жылдамдығын едәуір арттырды.
Бұл жағдайда заттық бастауышты (The experiment) қазақшада әдеттегідей анықтауыш арқылы бастап, сөйлем құрылымын сақтай отырып, ақпараттық акцентті ауыстырмай жеткіздік.
Мысал 2: Техникалық нұсқау (инструктивті стиль)
EN: Press the button until the green light illuminates.
KZ: Жасыл шам жанғанша түймешікті басып тұрыңыз.
Түсіріп аудару сирек қолданылмайды; бірақ етістіктің аспектісі мен шартты конструкция қазақ стиліне бейімдеді.
Мысал 3: Әдеби мәтін (көркем стиль)
EN: She looked at him and, without saying a word, turned away.
KZ: Ол оған қарап, бір ауыз сөз айтпай, бұрылып кетті.
Пунктуациялық құрылым мен эмоциялық реңкті сақтау үшін сөйлем құрылымын сақтап, кейбір лексемаларды бейімдеу қажет болды.
Трансформацияларды қолданудағы критерийлер мен алгоритмдік ұсыныстар
- Аудармашылық шешімдер қабылдағанда келесі критерийлерге негізделу ұсынылады:
- Мағыналық адекваттылық — трансформация түпнұсқаның негізгі семантикасын сақтауы тиіс.
- Стильдік сәйкестік — мәтіннің жанрына сәйкес ресми немесе бейресми стиль таңдалуы қажет.
- Оқылымдылық — сөйлемдердің ұзындығы мен құрылымы мақсатты аудиторияға лайық болуы керек.
- Когнитивтік қолжетімділік — терминология мен идиомалар қабылдаушы мәдениетке түсінікті болуы тиіс.
- Грамматикалық норма — нәтижелік мәтін қазақ тілінің синтаксисі мен морфологиясына сай келуі тиіс.
Алгоритмдік тұрғыдан аудармашы келесі қадамдарды ұстануы қажет:
а) түпнұсқаның коммуникативтік мақсаттарын анықтау;
б) мәтіннің жанрын және аудиториясын бағалау;
в) құрылымдық деңгейде сәйкессіздіктерді анықтау;
г) трансформация түрлерін таңдау және қолдану;
д) редакциялау және коррекция.
Бұл қадамдар аударма сапасын жүйелі түрде қамтамасыз етеді.
Қиындықтар мен шектеулер
Грамматикалық трансформацияларды қолдануда кейбір қиындықтар туындайды: полисемия (бір сөздің бірнеше мағынасы), мәдени контексттен туындайтын айырмашылықтар, терминологияның бірегейсіздігі, және қазақ тіліндегі ресми академиялық стильдегі конвенциялар. Сонымен қатар автоматтандырылған аударма жүйелері (MT) көбінесе синтаксистік трансформацияларды толық орындай алмайды; бұл адамдардың тілдік шешімдерін алмастыру қажеттілігін көрсетеді.
Қорытынды және ұсыныстар
Қорыта келсек, қазақ-ағылшын аудармасындағы грамматикалық трансформациялар аударманың табиғи, дәл және коммуникативтік тұрғыдан адекватты болуын қамтамасыз ететін негізгі құрал болып табылады. Аудармашылар трансформацияларды үнемі семантикалық, стилистикалық және прагматикалық өлшемдерге сай қолдануы тиіс. Практикалық ұсыныстар ретінде келесілерді ұсынуға болады:
Аудармашылар үшін трансформацияларды жүйелі түрде үйрететін оқу бағдарламаларын енгізу.
Ғылыми және техникалық мәтіндер үшін терминологиялық қорды кеңейту және біріздендіру.
Аударма сапасын бағалау шкалаларын әзірлеу (мағыналық, стилдік, грамматикалық критерийлер).
Машина аудармасын (MT) қолдану кезінде пост-редакциялау процесін міндетті ету.
Когнитивті семантика мен корпус лингвистикасы әдістерін қолдана отырып екі тіл арасындағы нақты трансформация үлгілерін жинақтау.
Қолдынылған әдебиеттер
- Jacobson, R. (1959). On Linguistic Aspects of Translation.
- Nida, E. A. (1964). Toward a Science of Translating.
- Newmark, P. (1988). A Textbook of Translation.
- Catford, J. C. (1965). A Linguistic Theory of Translation.