Ағылшын тілін үйретуде жасанды интеллект пен онлайн платформалардың рөлі

Серікқызы Самал
Ағылшын тілі пәні мұғалімі

Аннотация

Бұл мақалада жалпы білім беретін мектеп жағдайында ағылшын тілін оқытуда жасанды интеллект (ЖИ) технологиялары мен онлайн платформаларды кіріктірудің теориялық-әдістемелік негіздері, практикалық тетіктері және шектеулері талданады. ЮНЕСКО ұсынған генеративті ЖИ-ді қауіпсіз пайдалануға қатысты қағидаттар мен саясаттық бағдарлар шолу етіледі, ал персонализация, бейімделген оқыту, автоматтандырылған кері байланыс, сөйлеу мен тыңдалым дағдыларын цифрлық қадағалау сияқты мүмкіндіктердің тиімділігі отандық және ресейлік ғылыми еңбектерге сүйене отырып дәлелденеді. Қазақстан мектебі контексінде Bilimland/OnlineMektep секілді экожүйелердің орны, сонымен бірге мұғалім құзыреттерін жаңарту, әдістемелік дизайн, академиялық адалдық пен дербестендірілген бағалауды қамтамасыз етудің жолдары ұсынылады.

Кілт сөздер

жасанды интеллект, генеративті ЖИ, онлайн платформа, персонализация, бейімделген оқыту, ағылшын тілі, цифрлық педагогика, бағалау және академиялық адалдық.

Кіріспе

Соңғы жылдары ЖИ білім беру жүйесіне қарқынды еніп, тіл үйренудің мазмұны мен технологиясын түбегейлі өзгертіп келеді: оқушы деректері негізінде бейімделген оқу маршруттары құрылады, сөйлеуді тану мен автоматты бағалау құралдары жетілді, ал мұғалімнің жоспарлау, саралау, кері байланыс беру жұмыстары алгоритмдік көмекпен жеделдей түсті. Қазақстандық және ресейлік зерттеулер ЖИ-дің тілдік білім беруге ықпалының артып келе жатқанын, алайда оны педагогикалық мақсатқа сай қолдану, қауіпсіздік пен этиканы сақтау, мұғалім құзыреттерін жаңарту мәселелерінің өзектілігін қатар көрсетеді.

Саясаттық және этикалық негіз: генеративті ЖИ-ді оқу үдерісіне жауапты енгізу

Генеративті ЖИ-ді білім мен зерттеуде қолдану жөніндегі ЮНЕСКО нұсқаулығы оқытуда ЖИ-дің мүмкіндігі мен шектеулерін, академиялық адалдық, қауіпсіздік, дербес деректерді қорғау, ашықтық пен түсіндірмелілік талаптарын жүйелейді; мұғалімдер үшін бұл құжат оқу мақсаттарын ЖИ құралдарымен сәйкестендіру, бағалауда «адам–ЖИ» қатынасын айқын көрсету, оқушының дербес интеллектуалдық еңбегін қорғау секілді нақты ұстанымдарды ұсынады. Мектеп жағдайында осы ұстанымдарды пәндік оқу бағдарламасына кіріктіру – құзыреттілікті дамытудың және цифрлық теңсіздіктің алдын алудың алғышарты.

Сонымен бірге ЮНЕСКО-ның AI және білім беру бойынша саясаттық ұсынымдары ЖИ техникаларының (machine learning, intelligent tutoring systems, speech technologies) әлеуетін асыра бағаламай, оларды оқу мақсаты мен жас ерекшелігіне қарай шектеулі әрі мақсатты қолдануды ұсынады; әсіресе негізгі мектеп буынында цифрлық гигиена мен жауапты пайдалануды үйрету міндет.

Персонализация және бейімделген оқыту: дәлелді тиімділік пен әдістемелік салдар

ЖИ негізіндегі бейімделген жүйелер тапсырмалардың күрделілігін динамикалық реттеп, оқушының күш-жігерін «жақын даму аймағында» ұстай алады; мұндай жүйелер Coursera, Khan Academy, Duolingo, Quizlet сияқты кең таралған платформаларда әртүрлі деңгейде жүзеге асырылған. Зерттеулерде персонализация оқу уақытының тиімділігін арттырып, тұрақты кері байланыс пен тапсырма ағынын оңтайландыратыны көрсетілген; алайда деректерді өңдеу ашықтығы, модельдің қателік жіберуі және контенттің мәдени-лингвистикалық сәйкестігі секілді тәуекелдер мұғалім модерациясын талап етеді.

Практикалық тұрғыда ағылшын тілін оқытуда персонализация модулі лексикалық минимумды даралау, грамматикалық үлгілерді қателік профилі бойынша қайталау, тыңдалымда сөйлеу жылдамдығын бейімдеу арқылы іске асады; 5-сынып оқушыларымен жүргізілген интеграциялық тәжірибелер ЖИ құралдарының мотивация мен өзіндік реттелуді жақсарта алатынын, бірақ тапсырма дизайны мен сыныптағы тірі коммуникацияны алмастырмайтынын дәлелдейді.

Тілдік дағдыларды қалыптастырудағы ЖИ: сөйлеу, тыңдалым, жазылым және жедел кері байланыс

Сөйлеуді тану (ASR) және мәтінді автоматты бағалау құралдары оқушыға қателікті дәл сол сәтте көрсетіп, артикуляциялық, екпін және ырғақ қателерін азайтуға көмектеседі; сонымен бірге генеративті чат-агенттер дискурсивті жазылым мен диалогтық сөйлеуді «қауіпсіз ортада» жаттықтыруға мүмкіндік береді. Қазақстандық және аймақтық шолуларда Duolingo, ELSA Speak, ChatGPT типіндегі жүйелердің дағдыға әсері оң бағаланғанымен, бағалаудың валидтілігі мен мәдени сәйкестік, «қате үлгісін» бекітіп алудың алдын алу сияқты әдістемелік проблемалар айқындалған. Мұғалім үшін шешім – ЖИ кері байланысын рубрикалармен «қолмен» тексеріп, үлгі жауаптарды бірге талдау, ал сыныпта жұптық-рөлдік жұмыстарды сақтау.

Жазылымда генеративті ЖИ идеяны құрылымдауға, лексика-грамматикалық баламалар ұсынуға қабілетті; дегенмен өнімді толықтай ЖИ-ге телімей, драфт→қайталау→рефлексия циклын қолдану, қай дерек автоматтанғанын ашық белгілеу академиялық адалдықты нығайтады. Бұл – халықаралық ұсынымдарда да, отандық талдауларда да басты талап.

Онлайн платформалар экожүйесі және Қазақстан тәжірибесі

Қазақстан мектептері үшін Bilimland және OnlineMektep платформалары оқу бағдарламасына сәйкестендірілген интерактивті сабақтар мен жаттығуларды ұсынады; ағылшын тілі курстары сөздік қорды кеңейту, мультимедиалық материалдар арқылы тыңдалымды қолдау және аралас форматта (сынып+онлайн) қолдануға ыңғайланған. Бұл платформалар мұғалімге сабақ жоспарын әртараптандыруға, үй тапсырмасын саралауға және мониторингті автоматтандыруға мүмкіндік береді.

Сондай-ақ республикалық әдістемелік ресурстар мен құралдар ЖИ-мен жұмыс істейтін сервистерді (мысалы, чат-агенттер, визуал генераторлар, аналитика) пәнге кіріктіру мысалдарын жинақтайды; олар сынып деңгейі мен мақсаттарына сай қолдану сценарийлерін ұсына отырып, мұғалімнің цифрлық құзыреттерін кезең-кезеңімен дамытуға бағытталған.

Бағалау, академиялық адалдық және деректер этикасы

ЖИ-дің тест тапсырмаларын орындауда «көмекші» болу ықтималдығы бағалауды қайта ойластыруға итермелейді: процесті бағалауды (process-based assessment), жеке прогресті көрсететін портфолио, сыныпта «қолмен» орындалатын спикинг-жазылым мини-бағалауларын күшейту – осының бәрі адалдықты сақтай отырып, ЖИ-ді заңды құрал ретінде қолдануға мүмкіндік береді. ЮНЕСКО материалдары бағалау дизайнында ашықтық қағидатын (ЖИ қай жерде пайдаланылғанын көрсету), дербес деректерді қорғау мен «минималды дерек» принципін ұстануды ұсынады.

Сонымен бірге оқушы деректерін жинау-өңдеу кезінде платформалардың құпиялылық саясатын талдап, мектепішілік регламентпен сәйкестендіру қажет; отандық зерттеулер ЖИ-дің оқу нәтижелерін жақсартатынын көрсете отырып, мұғалім модерациясының айрықша мәнін атап өтеді. Бағалауда «аудит ізін» қалдыратын құралдарды (лог, нұсқалар тарихы, ауызша қорғау) енгізу ұсынылады.

Мұғалім құзыреттері және әдістемелік дизайн: «адам–ЖИ» серіктестігі

ЖИ мен платформаларды пәнге кіріктіру мұғалімнің педагогикалық дизайн, цифрлық қауіпсіздік, деректер сауаттылығы, проmpт-инжиниринг, этикалық модерация сияқты құзыреттерін талап етеді. Оқу мақсатынан кері жоспарлау арқылы ЖИ-дің нақты ролін анықтау (мазмұн жасау, драфтқа кері байланыс, диалогтық жаттықтыру, симуляция), ал сабақта оқушының сын тұрғысынан ойлауын тексеретін әрекеттерді (салыстыру, дәлелдеу, қайта жазу, рефлексия) күшейту – негізгі әдістемелік стратегелер болып саналады. Бұл бағыттағы жергілікті және аймақтық зерттеулер ЖИ-ді «көмекші әріптес» ретінде, бірақ шешім қабылдауда адамды жетекші орынға қоятын модельді ұсынады.

Мектеп аясында пән бірлестіктері ЖИ-дің пәнішілік сценарийлер банкін түзіп, әр деңгейге (A1–B2) арналған шаблон тапсырмалар, бағалау рубрикалары және академиялық адалдық бойынша жадынамаларды жаңартып отыруы керек; бұл – платформалар мүмкіндігін шынайы оқу нәтижесіне айналдырудың институционал тетігі.

Қорытынды

ЖИ мен онлайн платформалар ағылшын тілін оқытуды жекелендіріп, кері байланысты жеделдетіп, оқу уақытының тиімділігін арттыра алады; алайда олар мұғалім еңбегін алмастырмайды және оқу мақсаттарына қызмет еткенде ғана құндылыққа айналады. Қазақстандық мектеп үшін басты бағдар – халықаралық қағидаттарға сай қауіпсіздік пен адалдықты қамтамасыз ете отырып, ұлттық платформалар мен ресурстарды ЖИ құралдарымен ұтымды ұштастыру, мұғалім құзыреттерін жүйелі дамыту және оқушының дербес интеллектуалдық еңбегін қорғау. Осы шарттар орындалғанда ЖИ мен онлайн экожүйе ағылшын тілін меңгеруді сапалық жаңа деңгейге көтеріп, оқушыны өмір бойы білім алуға ынталандыратын ортамен қамтамасыз етеді.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. ЮНЕСКО. Руководство по использованию генеративного искусственного интеллекта в образовании и научных исследованиях (рос. нұсқа). Қолжетімділігі: https://unesdoc.unesco.org/ark%3A/48223/pf0000389639?utm_source

2. UNESCO. AI and education: guidance for policy-makers (саясаттық ұсынымдар, көптілді ресурс). Қолжетімділігі: https://www.unesco.org/en/articles/ai-and-education-guidance-policy-makers?utm_source

3. Сухоруков Д.С. Персонализация процесса обучения с помощью технологий ИИ и МО: опыт образовательных платформ (мақала). CyberLeninka. Қолжетімділігі: https://cyberleninka.ru/article/n/personalizatsiya-protsessa-obucheniya-s-pomoschyu-tehnologiy-iskusstvennogo-intellekta-i-mashinnogo-obucheniya-opyt-obrazovatelnyh?utm_source

4. 7Universum. Применение ИИ для персонализации обучения студентов: анализ адаптивных платформ (мақала). Қолжетімділігі: https://7universum.com/ru/tech/archive/item/18692?utm_source

5. Bilimland. Interactive Course: English; онлайн-курстар сипаттамасы (платформа беті). Қолжетімділігі: https://tilalemi.kz/uploads/books/20241230110237178.pdf?utm_source

6. TilAlem.kz. Тілдерді оқытуға арналған платформалар және ЖИ құралдары (әдістемелік құрал, PDF). Қолжетімділігі: https://tilalemi.kz/uploads/books/20241230110237178.pdf?utm_source

7. Жетісу университеті журналы. Искусственный интеллект в обучении английскому языку в Казахстане (мақала, PDF). Қолжетімділігі: https://journal.zhetysu.edu.kz/index.php/home/article/download/375/212/2110 journal.zhetysu.edu.kz

8. Шәкәрім университеті, Филология вестнигі. Практическое использование ИИ при обучении английскому языку учащихся 5 класса (мақала). Қолжетімділігі: https://philological.vestnik.shakarim.kz/index.php/my/article/view/80?utm_source