Сансызбай Шұғыла Ерғалиқызы
Аннотация. Бұл мақалада жалпы орта білім беру жағдайында оқушылардың логикалық ойлауын кешенді дамыту тетіктері талданады. Әлеуметтік-мәдени (Л.С. Выготский) ұстанымына сүйенген оқыту дизайны, мәселелерді шешу мәдениетін қалыптастыратын Д. Пойяның эвристикалық қадамдары, ұлттық оқу-әдістемелік құжаттардағы (Қазақстан Республикасындағы орта білім беру мазмұны, критериалды бағалау және сұрақ қою стратегиялары) талаптар, цифрлық-интегративті технологияларды қолдану, сондай-ақ дерекке негізделген бағалау мен рефлексия құралдары жүйелі түрде сипатталады. Оқу тапсырмаларын күрделендіру, дәлелдеу мен негіздеу мәдениеті, әрі пәнаралық байланыстар арқылы логикалық операциялар (талдау, жинақтау, салыстыру, жалпылау, тұжырымдау) біртіндеп орнықтырылады. Мақалада халықаралық зерттеулер мен қазақстандық контекст мысалдары келтіріліп, мұғалімдерге арналған практикалық ұсыныстар ұсынылады. [1–8]
Кілт сөздер: логикалық ойлау, сыни ойлау, мәселе шешу, ZPD, Пойя, критериалды бағалау, сұрақ қою стратегиясы, цифрлық педагогика.
Кіріспе
Логикалық ойлау – оқушының білімді тек репродуктивті түрде қайталаумен шектелмей, деректерді талдап, дәлелдер келтіріп, балама шешімдер ұсынып, негізделген қорытынды жасай алу қабілеті. Қазақстанның білім беру жүйесі соңғы жылдары оқу нәтижелерін функционалдық тұрғыдан қарастырып, математикалық және креативті (шығармашылық) ойлауды күшейтуге бағыт алды. PISA 2022 деректері бойынша Қазақстанда әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан әртүрлі оқушылар арасындағы математика нәтижелерінде айырмашылық бар, бірақ академиялық төзімділік танытып, жоғары ширекке шыққан әлжуаз топ оқушыларының үлесі OECD орташа көрсеткішінен жоғары екені (17%) байқалады; бұл логикалық ойлау мен проблеманы шешу дағдыларын мақсатты дамытудың мүмкін екенін көрсетеді. Сонымен бірге шығармашылық ойлауда да әлеуметтік-экономикалық айырма шамалы ғана болғаны анықталды. [1], [7]
Төменде логикалық ойлауды дамытуға арналған алты өзара байланысты бағыт ұсынылады. Әр бағытта теориялық негіздер және қазақстандық оқу үдерісіне икемделген әдістемелік қадамдар беріледі.
Әлеуметтік-мәдени негіз және «жақын арадағы даму аймағы» (ZPD) бойынша оқыту дизайны
Л.С. Выготскийдің мәдени-тарихи теориясы білім алудың әлеуметтік табиғатын айқындайды: оқыту – бірлескен іс-әрекетте жүзеге асып, оқушы әлеуетін «жақын арадағы даму аймағы» шегінде кеңейтеді. Мұғалім мен құрдастар тарапынан көрсетілетін тірек (scaffolding) күрделілігі артып отыратын тапсырмаларға ұмтылдырады, ал жаңа логикалық операциялар (мысалы, «егер–онда», «кері жору», «жеткілікті/қажетті шарттар») біртіндеп ішкіленеді. Сабақ жоспарлауында ZPD қағидасын іске асыру үшін: (а) дәлелдеу үлгілерін бірлесіп құрастыру; (ә) аргумент карталарын (claim–evidence–reasoning) қолдану; (б) «ойды дауыстап айту» (think-aloud) арқылы пайымдауды метатанымдық деңгейде бақылау; (в) топтағы рөлдік жауапкершіліктер (тексеруші, сұрақтаушы, қорытындылаушы) арқылы логикалық тәртіпті ұжымда қалыптастыру ұсынылады. Бұл амалдар күрделілігі өсетін, бірақ қолжетімді «логикалық баспалдақ» құруға мүмкіндік береді. [2]
Мәселе шешу мәдениеті және Д. Пойяның эвристикасы
Логикалық ойлау ең алдымен нақты проблеманы шешу тәжірибесінде дамиды. Пойя ұсынған төрт қадам (мәселені түсіну; жоспар құру; жоспарды орындау; шешімді қайта қарау) математикадан бастап, жаратылыстану, информатика және гуманитарлық пәндерге дейін әмбебап қолданылады. Сабақта бұл модельді «көрінетін ойлау» ретінде постерде ұстап, әр жаңа есеп немесе жағдаяттық кейсте оқушылардан: ұғымдарды анықтау, берілген/ізделінді ажырату, болжамды (гипотезаны) тұжырымдау, дәлелдеудің логикалық тізбегін белгілеу, қарсымысалдар іздеу, нәтиженің шектеулерін көрсету сияқты әрекеттерді талап ету қажет. Жоспарды орындағаннан кейін «қайталап ойлану» кезеңінде шешімді ықшам, жалпы түрге келтіру, баламалы тәсіл ұсыну, алгоритмнің тиімділігін талдау логикалық рефлексияны қалыптастырады. [3]
Оқу бағдарламалары, оқу мақсаттары және критериалды бағалау: логикалық ойлауды құрылымдау
Қазақстандағы жаңартылған білім мазмұны құжаттарында оқушылардың логикалық және сыни тұрғыдан ойлау шапшаңдығын дамыту айқын мақсат ретінде бекітілген. Бұл норма пәндер бойынша оқу мақсаттарын құрастыру мен бағалау критерийлерін айқындауда базалық бағдар болуға тиіс. Күнделікті тәжірибеде логикалық ойлауды критериалды бағалау арқылы «көрінетін» ету маңызды: дәлелдің дәйектілігі, ұғымдарды дұрыс қолдану, тұжырымның формальды дұрыстығы, контрмысалдарды қарастыру сияқты индикаторлар дескрипторға енгізіледі. Мұғалімнің сұрақ қою стратегиялары (төмен деңгейлі «не? қашан?» емес, жоғары деңгейлі «неге? қалай? қандай шартта?») логикалық операцияларды белсендіреді. НЗМ Педагогикалық шеберлік орталығы әзірлеген нұсқаулықтарда критикалық ойлауды «ойлау туралы ойлау» ретінде сипаттап, дәлелдеу, талқылау, рефлексияға бағытталған тапсырмалар жүйесін ұсынады; бұл материалдарды жалпы білім беретін мектептер де тиімді бейімдей алады. [4], [5]
Цифрлық және интегративті технологиялар: логикалық ойлауды жеделдететін орта
Интегративті технологияларды (мысалы, динамикалық геометрия, визуалды программалау, деректерді талдау құралдары) сабаққа кіріктіру логикалық ойлаудың екі бағытта өсуіне ықпал етеді: (1) модельдеу арқылы заңдылықтарды табу (индукция) және (2) табылған заңдылықтарды формальды дәлелмен бекіту (дедукция). Эксперименттік зерттеулер бастауыш буында да осындай интеграцияның логикалық ойлауды статистикалық тұрғыдан мәнді жақсартатынын көрсетті; бұл – жоғары буында күрделі дәлелдеулерге негіз болатын ерте ішкілендіру кезеңі. Практикада «дерек—модель—дәлел» циклін құру үшін: интерактивті симуляциялар, код-блоктар арқылы алгоритмдік ойлауды визуализациялау, формулалық есептеулерді «ақ жәшікте» дәлелмен бірге көрсету қолданылады. [6]
Сыныптағы аргументация мен диалог: дәлелдеу мәдениетін қалыптастыру
Логикалық ойлаудың жүрегі – аргументация. Сабақта құрылымдалған диалог (Socratic questioning) арқылы дәлел сапасын көтеруге болады: тезис–дәлел–түсіндіру құрылымын тақтада үлгілеу; «құпия қате» бар дәлелді талдау; «иә/жоқ» емес, «қандай жағдайда ақиқат?» типті шарттық сұрақтар қою; «қарсы дәлел» және «контрмысал» табуға арналған мини-дебаттар ұйымдастыру. Ресейлік және Қазақстандық тәжірибеге талдау жасаған еңбектерде жаңартылған оқу жоспарларында сыни ойлау мен аргументацияны өлшеуге арналған құралдар (рубрикатор, бақылау парақтары) енгізіліп келе жатқаны сипатталады. НЗМ мен жоғары оқу орындары ұсынған материалдар да (мысалы, сұрақ қою мен пікірталас мәдениетіне арналған бөлімдер) дәлелдің валидтілігі мен логикалық байланыстарға ерекше назар аудартуды ұсынады. [5], [8]
Дерекке негізделген бағалау және рефлексия: оқу циклін жабу
Логикалық ойлауды дамыту нәтижесін тұрақтандыру үшін бағалау—рефлексия циклін жүйелі жүргізу қажет. Мұнда екі деңгей ерекшеленеді. Біріншісі – оқушы деңгейі: өзін-өзі бағалау парақтары «менің дәлелімде анықталған ұғымдар бар ма?», «контрмысал қарастырылды ма?», «қорытынды қажетті/жеткілікті шарттарды қамти ма?» деген тексерім сұрақтармен толықтырылады. Екіншісі – мұғалім деңгейі: тапсырмалардың когнитивтік деңгейін (Bloom таксономиясы бойынша) теңгерімдеу, ZPD аймағында тірек беруді мөлшерлеу, қалыптастырушы бағалаудың дескрипторларын оқу мақсаттарымен қайта калибрлеу. Елдік және халықаралық деректерді (мысалы, PISA шығармашылық ойлау фактішіттері) пәнішілік мониторингпен байланыстыру оқу бағдарламасын жетілдіруге мүмкіндік береді; жоғары білім беру бағдарламаларын талдаған соңғы зерттеулер де критикалық ойлауды оқу нәтижелеріне жүйелі енгізудің маңызын айқындап отыр. [7], [1]
Қорытынды
Логикалық ойлауды дамыту – бір реттік әдістеме емес, оқу ортасын тұтас қайта құруды қажет ететін кешенді процесс. Ол үшін (1) әлеуметтік-мәдени ұстаным мен ZPD-ге негізделген сабақ архитектурасын жобалау; (2) Пойяның мәселе шешу қадамдарын барлық пәндерде нақты артефакттарға (жұмыс парағы, аргумент картасы, код-сызба, дәлел қаңқасы) айналдыру; (3) ұлттық оқу мақсаттары мен критериалды бағалауды логикалық көрсеткіштермен нақтылау; (4) цифрлық-интегративті технологиялар арқылы индукция—дедукция циклін жеделдету; (5) аргументация мен дәлелдеу мәдениетін сыныптағы диалогтың өзегіне қою; (6) дерекке негізделген бағалау және рефлексияны үздіксіз жүргізу қажет. Осындай жүйелі тәсіл оқушының танымдық дербестігін күшейтіп, логикалық ойлауды білім берудің негізгі нәтижесіне айналдырады. [1–8]
Пайдаланылған әдебиеттер
- OECD. Education GPS – Kazakhstan: Student performance (PISA 2022). Қолжетімді сілтеме: https://gpseducation.oecd.org/CountryProfile?primaryCountry=KAZ&topic=PI&treshold=10 gpseducation.oecd.org
- Зарецкий, В.К. Эволюция понятия зоны ближайшего развития (ZPD). Cultural-Historical Psychology, 2024. Қолжетімді сілтеме: https://psyjournals.ru/en/journals/chp/archive/2024_n3/Zaretsky psyjournals.ru
- Пойя, Д. Как решать задачу (How to Solve It). Орысша аударма (PDF). Қолжетімді сілтеме: https://www.vixri.ru/d/P%20O%20J%20A%20D.%20%20_KAK%20REShAT%27%20ZADAChU.pdf vixri.ru
- Қазақстан Республикасында орта білім беру мазмұнын жаңарту туралы нормативтік құжат. Adilet.zan.kz (қаз.). Қолжетімді сілтеме: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1600013182 Adilet
- «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ, Педагогикалық шеберлік орталығы. Мұғалімге арналған нұсқаулық: Оқытудағы сұрақ қою, критериалды бағалау және сыни ойлау бөлімдері (PDF). Қолжетімді сілтеме: https://testcenter.kz/dlya-skachivaniya/%D0%A0%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE%20%D0%B4%D0%BB%D1%8F%20%D1%83%D1%87%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8F%20%D0%AD%D0%9E.pdf Тестовый Центр
- Asiah Online Journals. The impact of integrated technology on students’ logical thinking in mathematics (2023). Қолжетімді сілтеме: https://asianonlinejournals.com/index.php/JEELR/article/view/4622 asianonlinejournals.com
- OECD. PISA 2022 Results (Volume III) – Factsheet: Kazakhstan (Creative Thinking). Қолжетімді сілтеме: https://www.oecd.org/en/publications/pisa-results-2022-volume-iii-factsheets_041a90f1-en/kazakhstan_16e58b46-en.html OECD
- Самойлов, А.В. Развитие критического мышления у учащихся средней школы как стратегический приоритет современного образования: опыт Казахстана. CyberLeninka (2017). Қолжетімді сілтеме: https://cyberleninka.ru/article/n/razvitie-kriticheskogo-myshleniya-u-uchaschihsya-sredney-shkoly-kak-strategicheskiy-prioritet-sovremennogo-obrazovaniya-opyt КиберЛенинка
*Ескертпе: Мақала мәтінінде дереккөздерге сандармен [ ] белгі қойылды