Мананбай Динаш Таңатқанқызы
Қарағанды облысы,Шет ауданы, Ақжал кенті
Педагог -психолог
Кіріспе
Мектеп жасына дейінгі кезең – баланың эмоцияны тануы, өзін реттеуі мен әлеуметтік дағдыларының іргетасы қаланатын аса нәзік шақ. Осы жаста байқалатын агрессивті мінез-құлық (айқайлау, итеру, ұру, зат лақтыру, тіл тигізу) көбіне өткінші болса да, түзетусіз қалса, тұрақты мінез үлгісіне айналып, мектепке бейімделу мен қатынас сапасына кері әсер етеді. Сондықтан агрессияның табиғатын, себептік факторларын және ғылыми негізделген алдын алу мен түзету тәсілдерін білу ата-ана мен педагог үшін шешуші маңызға ие. Мақалада (эсседе) мәселенің теориялық негіздері, қазақстандық тәжірибедегі өзекті проблемалар және тиімді интервенциялар қарастырылады.
Агрессия ұғымы және мектепке дейінгі шақтың ерекшелігі
Психологияда агрессия – басқаға немесе өзіне зиян келтіруге бағытталған ой, эмоция не әрекет (тікелей/жанама, вербалды/вербалды емес) ретінде сипатталады. Мектепке дейінгі жаста агрессия көбіне импульсивті, ситуациялық сипатта болады: бала әлі сезімін сөзбен жеткізуді, кезек күтуді, шекара сақтауды толық меңгермеген. Диагностикалық тұрғыдан бұл жаста көрінетін агрессия түрлері мен себебі эмоциялық күй-жаймен, орта әсерімен және ересек моделдерімен тығыз байланысты екені зерттеулерде көрсетіледі.
Агрессивті мінез-құлықтың негізгі себептері
- Отбасы климаты мен тәрбиелік стиль. Қатал жазалау, тұрақсыз шектеу, жанжалшыл орта, «күш – әдіс» деген жасырын модель балада күш қолдануды норма ретінде бекітеді. Қазақстандық қазақтілді материалдарда ата-ананың екіұшты үлгісінің (сөзбен тиым, іспен қолдау) агрессияны күшейтетіні атап өтіледі.
- Биологиялық және темпераменттік алғышарттар. Кейбір балаларында жоғары реактивтілік, сезімталдық, ұйқы-тамақтану ырғақтарының бұзылысы импульсті бақылауды қиындатады.
- Құрдастармен өзара әрекет қиындығы. Ойын ережесін түсінбеу, сөздік қордың жеткіліксіздігі дауды күшпен шешуге итермелейді.
- Медиамазмұн және цифрлық орта. Қарбалас, қарқынды әсер ететін контент эмоция реттеуін әлсіретуі мүмкін.
- Балабақша ортасы. Шектен тыс талап не мадақ-жаза теңгерімінің бұзылуы фрустрацияны арттырады.
- Ерте әлеуметтік нормаларды меңгеру деңгейі. Баланың құқық-міндет, ереже, жауапкершілікті түсінуі ересекпен сенімді қарым-қатынасқа сүйеніп дамиды; бұл қамтамасыз етілмегенде қақтығыс жиілейді.
Қазақстандық тәжірибедегі өзекті мәселелер
– Ата-аналарға арналған жүйелі, қазақ тіліндегі дәлелге негізделген нұсқаулықтардың аздығы;
– Балабақшада эмоцияны тану-реттеу дағдыларын мақсатты дамыту бағдарламаларының біркелкі енгізілмеуі;
– Агрессияны «тәртіпсіздік» ретінде ғана қарастырып, оның функциясын (қорғаныс, назар аударту, дағдының жоқтығын өтеу) ескермей жазалауға бейімділік;
– Мамандар мен ата-аналардың бірлескен жоспар құруының жеткіліксіздігі.
Диагностика және мониторинг
Агрессивті мінез-құлықты бағалау көпкөзді тәсілді талап етеді: тәрбиеші бақылауы, ата-ана сауалнамасы, құрылымдалған ойындық жағдайлар, триггер-салдар тізбегін талдау (ABC-талдау). Мектепке дейінгі жаста эмоциялық күймен бірлікте бағалау маңызды: қорқыныш, қызғаныш, шаршау, сенсорлық жүктеме жиі триггер болады.
Тиімді шешімдер: алдын алу және түзету
Эмоцияны таныту және реттеу дағдылары
– Күнделікті «эмоция сөздігін» қолдану ( қуаныш/реніш/ренжу/қысылу ), сезімді атау, айнау-рефлексия;
– «Тыныштану бұрышы», терең тыныс, санаулы үзіліс, дене-сезім стратегиялары;
– «Мен-хабарламалары» арқылы қажеттілікті агрессиясыз айту.
Ережелер мен шекаралар
– Аз, нақты, позитив түрде тұжырымдалған ережелер («Ұрмаймыз» емес, «Қолымызбен жұмсақ жанасамыз»);
– Тұрақты, болжамды күн тәртібі, өтулерді (transitions) алдын ала хабарлау;
– Дәл сол сәтте салдарын логикалық түрде қолдану (ойыншық лақтырса – біраз уақыт сол ойыншықтан үзіліс).
Ойын-терапия және символдық ойын
Ойын – мектепке дейінгі жастағы балаға табиғи тіл. Ойын-терапия агрессияның астарындағы эмоцияны қауіпсіз арнаға шығаруға көмектеседі, өзін-өзі реттеу мен әлеуметтік дағдыларды күшейтеді. Қазақстандық ғылыми басылымдарда ойын-терапияның preschool жасындағы эмоционалдық қиындықтарда тиімді құралы екені көрсетіледі.
Ата-анамен жұмыс
– Позитивті тәрбие (positive discipline): жылы қатынас + айқын шекара;
– Үлгі көрсету: ересек адам жанжалды қалай шешсе, бала соны көшіреді;
– Үйде экран уақыты мен мазмұн сапасын реттеу;
– Үй-балабақша бір жоспарда әрекет етуі (бірдей сөздер, бірдей салдар). Қазақ тіліндегі түсіндірмелер мен тұрмыстық кеңестерді жергілікті ресурстар да қолдайды.
Педагогикалық орта мен сынып менеджменті
– Қақтығысқа әкелетін жағдайларды алдын ала жобалау (материал жетіспеуі, ұзақ күту, тар кеңістік);
– «Ынтымақтастық ойындары», жұптық-шағын топтық тапсырмалар;
– Мақтау-нықтау қатынасы (кемінде 4:1), «жақсы қылықты байқау» стратегиясы;
– Агрессия туғанда – мінезді емес, қылықты мақсат ету («Сені тыңдап тұрмын. Қазір қолдан не істей аламыз?»).
Ерекше қажеттілігі бар балаларға қолдау
Сөйлеу тілі, сенсорлық өңдеу, нейроқалыптың (ND) ерекшеліктері болса, мультидисциплинарлық бағалау (логопед, дефектолог, психолог, педиатр) және жеке білім беру жоспары қажет. Қазақстандық оқу-әдістемелік әдебиеттерде ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалармен жұмыста эмоция реттеуін дамытуға бағытталған арнайы педагогика тәсілдері ұсынылады.
Интервенцияны жоспарлау (қысқа үлгі)
- Мақсат: 6 аптада соққы/итерудің жиілігін 50% қысқарту.
- Өлшеу: күнделік/чек-лист (эпизод саны, уақыт, триггер).
- Алдын алу: таңертеңгі ритуал, өтуді ескертулер, ойыншық саны жеткілікті.
- Дағдыны үйрету: «тоқта-ойлан-айт» сценарийі, сезімді атау кестесі.
- Күшейткіш: ынтымақтастық жапсырмалар, «көмектескім келеді» рөлі.
- Дағдарыс сәті: қауіпсіздік, тыныштандыру, қысқа және жұмсақ шектеу.
- Үй-балабақша байланысы: бірдей тіл, апта сайынғы кері байланыс.
Жиі жіберілетін қателер
– Агрессияны тек «тәртіпсіздік» деп қабылдап, жазамен шектелу;
– Эмоцияға тіл бермей, «жылама», «ештеңе емес» деп инвалидациялау;
– Ережені тым көп қою немесе бірізділікті сақтамау;
– Тек баладан талап етіп, ересек моделі мен ортаны өзгертпеу.
Қорытынды
Мектеп жасына дейінгі агрессия – көбіне дағды тапшылығы мен эмоция реттеуінің жетілмеуінен туатын, түзетуге болатын мінез үлгісі. Тиімді стратегия – алдын алу, дағдыны үйрету және қауіпсіз, жылы, бірақ құрылымды орта құру. Ойын-терапия, ата-анамен серіктестік және балабақшадағы жүйелі сынып менеджменті дәлелді тәсілдер қатарына жатады. Қазақ тіліндегі ресурстарды көбейту, педагог-ата-ана біліктілігін арттыру және мектепке дейінгі ұйымдарда әлеуметтік-эмоциялық оқу бағдарламаларын енгізу – ұзақмерзімді, тұрақты әсер беретін қадамдар.
Пайдаланылған әдебиеттер.
- Мектеп жасына дейінгі балалардың агрессивті мінез-құлқын диагностикалау (реферат/зерттеу материалдары). stud.kz. Stud.kz
- Мектеп жасына дейінгі балалардың агрессивтілік күй-жағдайы (теориялық негіздер мен деңгейін төмендету жолдары). stud.kz. Stud.kz
- Агрессивті мінез-құлықтың алдын алу. Bilim-all.kz, 2018. Білім Ал
- Балалардың агрессивті мінез-құлқының алдын алу жөніндегі кеңестер (балабақшаға арналған нұсқаулық). almatybala.kz. 123.almatybala.kz
- Ойын терапиясы мектеп жасына дейінгі балалардың эмоционалдық қиындықтары үшін (ғылыми мақала). ҚазҰПУ «Психология» ғылыми журналы, 2022. bulletin-psychology.kaznpu.kz
- Мектеп жасына дейінгі бала мінез-құлығы: ереже, жауапкершілік және қарым-қатынас (диссертациялық еңбек үзінділері). Казнпу
- Арнайы педагогика және психология негіздері (оқу құралы). RII кітапханасы. biblio.rii.kz
- Балалардағы агрессия: себептері мен алдын алу жолдары (қазақ тіліндегі түсіндірме мақала). Qazsaq.kz, 2020. Qazsaq