Мананбай Динаш Таңатқанқызы
Қарағанды облысы,Шет ауданы, Ақжал кенті
Педагог -психолог
Аннотация
Бұл мақалада мектепке дейінгі ұйымға алғаш келген баланың алғашқы 30 күндегі бейімделу үдерісін психологиялық қолдау тұрғысынан ғылыми-тәжірибелік негізде сипаттау көзделеді. Қазақстан Республикасының мектепке дейінгі білім беру саласындағы нормативтік талаптары, санитариялық қағидалар, халықаралық (UNICEF, OECD, ДДСҰ/ВОЗ) ұсынымдары және орыс/қазақ тіліндегі әдістемелік еңбектер талдана отырып, «бірінші айлық» жоспардың құрылымы, ата-анамен серіктестік формалары, педагогтің эмоциялық қауіпсіздік ортасын құрудағы рөлі, деректерге негізделген мониторинг пен кері байланыс тетіктері ұсынылады. Мақала тиімді бейімделудің негізгі көрсеткіштерін – тұрақты режимді қабылдау, бөліну мазасыздығының әлсіреуі, әлеуметтік-қатыстық дағдылардың белсендіруі және ішкі өзін-өзі реттеудің нығаюын – жүйелі қолдаудың нәтижесі ретінде қарастырады [1], [2], [3].
Кілт сөздер: мектепке дейінгі ұйым, бейімделу, ата-анамен серіктестік, бөліну мазасыздығы, эмоциялық қауіпсіздік, режим және ритуалдар, мониторинг.
Кіріспе
Балабақшаға көшу – баланың өміріндегі экзистенциалды ауысым, онда жаңа заттық-кеңістіктік орта, ересектер мен құрдастар қауымы, уақыттық құрылым (режим) қатар енеді; осы өзгерістер когнитивтік, эмоциялық және мінез-құлық деңгейінде қысқа мерзімде өңделуі тиіс, сондықтан алғашқы 30 күн «бейімделудің алтын терезесі» ретінде стратегиялық маңызға ие [4], [5]. Қазақстандағы мектепке дейінгі білім берудің мемлекеттік стандарты мен санитариялық қағидалар бала денсаулығын қорғауды, қауіпсіздікті және тәрбиелеу мен оқытуды ұйымдастырудың жас ерекшелік принциптерін міндеттейді; бұл нормалар бейімделу саясатын құрудың құқықтық-ұйымдастырушылық рамкасын береді. UNICEF пен OECD материалдары ата-ананы белсенді қоса отырып, шынайы, жылы, болжамды орта құру баланың бөліну мазасыздығын азайтатынын, өзін-өзі реттеу мен әлеуметтенуді тездететінін айқындайды, ал ДДСҰ-ның стрессті басқару жөніндегі құралдары педагог пен ата-анаға өз күйін тұрақтандыруға көмектесіп, балаға «транспарентті» тыныштық моделін ұсынуға мүмкіндік береді [8].
Теориялық-ұйымдастырушылық негіз: «бірінші айлық» қолдаудың мақсаттары мен қағидалары
Бірінші айдық психологиялық қолдау бағдарламасының мақсаты – баланың жаңа ортада қауіпсіздік сезімін бекіту, бөліну мазасыздығын табиғи динамикамен әлсірету, режим мен ритуалдарды біртіндеп меңгеру және ересек-педагогпен сенімді байланыс орнату; қағидалары: тұрақтылық (күн тәртібі мен ритуалдардың өзгермелі еместігі), болжамдылық (күннің визуалды кестесі), нәзік контингенттілік (баланың сигналдарына жедел жауап), ата-анамен ашық серіктестік (күніне қысқа ақпарат алмасу), денсаулық пен қауіпсіздік нормаларына толық сәйкестік [7]. Осы қағидаларды институционалдық деңгейде бекіту үшін балабақша әкімшілігі «бейімделу саясатын» құжаттандырып, онда топтың толымдылығы, қабылдау терезелері, ата-анамен бөліну рәсімдері, жеке бейімделу картасы, тәуекел топтарын (ерте жастағы, тіл дамуы кешеуілдеген, преморбидті факторлары бар) сүйемелдеудің тәртібін нақтылайды; бұл тәсіл OECD-тің ата-аналық қатысуды жүйелі жоспарлау жөніндегі ұсынымдарымен үйлеседі [7], ал педагогикалық ұжымға арналған әдістемелік нұсқаулықтар бейімделуді «стрессті азайту—сүйемелдеу—біртіндеп күрделендіру» траекториясында жүргізуді ұсынады [4], [5].
1–7-күн: эмоциялық қауіпсіздік пен «жылдам қоштасу» ритуалы
Алғашқы аптада негізгі акцент баланың аффективті күйін тұрақтандыруға аударылады: кабинет/топ кеңістігінде бейтарап түсті, жұмсақ жарықты, дыбыстық фонды реттеу; «қауіпсіздік бұрышы» (жұмсақ отыру, сүйікті кітап/ойыншық), педагогпен «қабылдау—қарсы алу» жылы микроритуалы; ата-анамен «жылдам қоштасу» (қысқа, сенімді, қайталанатын сөздер мен қимыл үлгісі) және «қайта қауышу» сценарийі; күннің визуалды желісі (пиктограммалар) арқылы болжамдылықты арттыру [2], [3]. UNICEF-тің бөліну мазасыздығын басқару жөніндегі ұсынымдары дәл осы кезеңде «қысқа қоштасу + сенімді тон + сүйікті зат» комбинациясының тиімді екенін көрсетеді; ұзақ қоштасу симптомдарды күшейтуі мүмкін, ал «жасырын кету» сенімділікті бұзады [2]. ДДСҰ-ның стрессті басқару материалдары ересектердегі тыныс пен назары тұрақтанған кезде балаға да қауіпсіздік сигналы жететінін, демек, педагог пен ата-ананың өзін-өзі реттеу дағдыларын алдын ала жаттықтыру маңызын атап өтеді [8].
8–14-күн: режим мен ритуалдарды бекіту, сенімді қатынасты тереңдету
Екінші аптада баланың ішкі уақыт сезімі сыртқы режиммен үйлесуі үшін тамақтану, ұйқы, серуен сияқты тірек сәттерге сүйене отырып, ритуалдарды қайталау күшейтіледі; «өтулер» (ойыннан тамаққа, серуеннен тынығуға) қысқа ауыстыру әндері/санамақтар, алдын ала ескерту, санау әдісі арқылы жұмсарады; педагог «эмоциялық аудармашы» ретінде баланың күйін сөзбен атауға көмектеседі («сен қазір анаңды сағындың, бірге терең дем алайық»), бұл өзін-өзі реттеудің протоконструкттарын қалыптастырады. Орыс тіліндегі ғылыми жұмыстарда сензитивті кезеңде педагогтің тұрақты және жылы жауап беруі, күн тәртібін бірізді ұстануы, қауіпсіздік сигналдарын (көзқарас, дауыс ырғағы) қайта-қайта дәл беруі бейімделудің жеңіл сатысына өту ықтималдығын айтарлықтай арттыратыны көрсетіледі [4], [5]; ал санитариялық талаптар ұйқы мен желдету, жарық, ойыншық материалдарының тазалығы сияқты факторларды регламенттей отырып, физиологиялық жайлылықты қамтамасыз етеді [6].
15–21-күн: әлеуметтік-қатыстық дағдылар мен өзін-өзі реттеуді белсендіру
Үшінші аптада бала өзара әрекеттесудің қарапайым формаларын игеруге дайын бола бастайды: шағын топтық ойындар, жұптық тапсырмалар, бір ойыншықты кезектесіп пайдалану, «кумулятивті диалогқа» кіріспе; педагог жағымды мінез-құлықты дереу атап, модельдеп, визуалды күшейткіштерді (жұлдызшалар емес, процесті мадақтайтын смайликтер, жетістік журналы) қолданады. UNICEF пен OECD деректері ата-анамен ақпарат алмасудың жиілігі мен сапасы артқан сайын (қысқа фото/мәтіндік «күннің жетістігі» хабарламалары, нақты ұсыныстар) баланың үйдегі және балабақшадағы тәжірибесі шоғырланып, бөліну мазасыздығы кері қайтатынын көрсетеді [2], [7]. Киберленинкадағы зерттеулерде («психологиялық шарттар», «адаптация факторы») балаға құрдастарымен реттелген, қысқа, қуаныш туғызатын бірлескен әрекеттер ұсыну бейімделудің орташа/жеңіл деңгейіне өтуін қолдайды, ал артық талап/күрделілік кері әсер етуі мүмкін екені атап өтіледі [4], [5].
22–30-күн: деректерге негізделген мониторинг, ата-анамен кері байланыс және жеке жоспар
Төртінші аптада педагог «бейімделу картасындағы» индикаторларды (таңғы бөліну уақыты мен қарқындылығы, тамақ/ұйқы/серуендегі тұрақтылық, құрдастармен байланыс саны мен сапасы, өзін-өзі тыныштандыру стратегияларын пайдалану) жинақтап, шағын аналитикалық қорытынды жасайды; ата-анамен 10–15 минуттық кездесу немесе жазбаша есепте күшті жақтар, ілгерілеу қисығы және келесі айға арналған 2–3 нақты мақсат белгіленеді. UNICEF-тің ерте даму мониторингіне арналған материалдары дәлелді индикаторлармен жұмыс істегенде отбасының күйзелісі азайып, ата-аналық өзін-өзі тиімділік артады дейді; бұл өз кезегінде баланың реттелуін нығайтады [9]. Қазақстандық әдістемелік ұсынымдар «жеңіл—орташа—ауыр» бейімделу траекторияларын сипаттап, «ауыр» жағдайларда психологтың таргеттелген араласуын (сенсорлық диета, біртіндеп ұзарту, жеке тынышталу сценарийі) ұсынады [4]; барлық шаралар ұлттық санитариялық стандарттармен және ұйымның ішкі қауіпсіздік регламентімен сәйкес жүргізілуі тиіс [6].
Қауіпсіздік және денсаулық факторы: регламентке сәйкес келетін қолдау ортасы
Психологиялық қолдаудың тиімділігі денсаулық пен қауіпсіздік параметрлері сақталған жағдайда ғана тұрақты болады: үй-жайдың желдетілуі, температура, жарық, шу деңгейі, ойын және ұйқы аймақтарының тазалығы, топтың толымдылығы, инфекциялық бақылау, жеке гигиена дағдылары санитариялық қағидаларға сәйкес ұйымдастырылады [6]; бұл факторлар физиологиялық жайлылықты қамтамасыз етіп, психологиялық бейімделудің фонын тұрақтандырады. Мемлекеттік стандарттарда педагогтің әр баланың жас және жеке ерекшелігін ескеріп, ата-анамен серіктестікте тәрбиелеу мен оқытуды ұйымдастыру міндеті бекітілген, ал OECD құжаттары ата-ананы бағдарламалық шешімдерге тарту мен жүйелі кері байланыстың балалардың әлеуметтік-эмоциялық нәтижелерін жақсартатынын дәлелдейді [1], [7]. Мұндай жүйелік сәйкестік – алғашқы 30 күннің соңында баланың балабақшаға сенімді, қуанышты келуінің негізгі алғышарты.
Қорытынды
Алғашқы 30 күн – баланың балабақшаға бейімделуінде шешуші кезең; табысты бейімделу эмоциялық қауіпсіздік, режим мен ритуалдардың тұрақты қайталануы, ересек-педагогпен сенімді байланыс, құрдастармен реттелген өзара әрекет және ата-анамен дер кезінде алмасатын ақпаратқа сүйенеді. Қазақстанның нормативтік-құқықтық базасы денсаулық пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету арқылы бұл үдерісті институционалдық деңгейде қолдайды [1], [6], ал UNICEF, OECD, ғылыми зерттеулер және отандық әдістемелік ұсынымдар «қысқа, сенімді қоштасу», болжамды күн тәртібі, визуалды қолдау, ересектердің өз күйін реттеуі, шағын топтық белсендіру, деректерге негізделген мониторинг сияқты дәлелді стратегиялардың тиімділігін көрсетеді [2], [3], [4], [5], [7], [8], [9]. Осы принциптер сақталған жағдайда, төртінші апта соңында баланың бөліну мазасыздығының айқын төмендеуі, режимді өз еркімен ұстануы, қарым-қатынаста белсенуі және жағымды мектепке дейінгі тәжірибені «менікі» деп қабылдауы күтіледі; бұл әрі қарайғы білім алу сапасына берік іргетас қалайды.
Пайдаланылған әдебиеттер
[1] On approval of state compulsory educational standards for education levels (Preschool section). «Adilet» құқықтық ақпарат жүйесі. Қолжетімді сілтеме: https://adilet.zan.kz/eng/docs/V1800017669 Adilet
[2] How to prepare your child for preschool. UNICEF Parenting. Қолжетімді сілтеме: https://www.unicef.org/parenting/child-care/how-prepare-your-child-preschool ЮНИСЕФ
[3] How to manage your child’s separation anxiety. UNICEF Parenting. Қолжетімді сілтеме: https://www.unicef.org/parenting/child-care/managing-child-separation-anxiety ЮНИСЕФ
[4] Методические рекомендации по адаптации детей раннего возраста к условиям дошкольной организации (Астана, 2017). IRRD Kazakhstan. Қолжетімді PDF: https://irrd.kz/sites/irrd.kz/uploads/docs/metodicheskie_razrabotki/adaptaciya_recomendaciya.pdf irrd.kz
[5] Психологические условия успешной адаптации ребенка к детскому саду. CyberLeninka ғылыми электронды кітапхана. Қолжетімді сілтеме: https://cyberleninka.ru/article/n/psihologicheskie-usloviya-uspeshnoy-adaptatsii-rebenka-k-detskomu-sadu КиберЛенинка
[6] Санитарно-эпидемиологические требования к дошкольным организациям и домам ребенка (Қазақстан). Өзгерістермен бірге. Online.zakon.kz. Қолжетімді сілтеме: https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=32559147 Zakon Online
[7] Engaging parents and guardians in early childhood education and care centres (Policy brief, 2024). OECD Publishing. Қолжетімді PDF: https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/publications/reports/2024/11/engaging-parents-and-guardians-in-early-childhood-education-and-care-centres_398b306a/d05dd1cf-en.pdf OECD
[8] Важные навыки в периоды стресса: пособие ВОЗ (ДДСҰ) по управлению стрессом. Қолжетімді PDF: https://www.who.int/docs/default-source/mental-health/sh-2020-rus-3-web.pdf Всемирная организация здравоохранения
[9] Мониторинг развития детского возраста: знания, навыки, коммуникации (ЮНИСЕФ Қазақстан, 2024). Қолжетімді PDF: https://www.unicef.org/kazakhstan/media/12566/file/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B3%20%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B8%D1%8F%20%D0%B4%D0%B5%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%B2%D0%BE%D0%B7%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B0%3A%20%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F%2C%20%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%8B%D0%BA%D0%B8%2C%20%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BC%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%B8.pdf ЮНИСЕФ
*Ескертпе: Мақала мәтінінде дереккөздерге сілтемелер квадрат жақшадағы нөмірлермен белгіленді