Қазақстан тарихы бойынша ҰБТ-ға арналған конспект-«шпора». Қажет даталар, тұлғалар, заң-реформалар
Ежелгі дәуір
- Палеолит–неолит: алғашқы еңбек құралдары, «микролиттер» – мезолит ерекшелігі.
- Ботай мәдениеті (б.з.д. IV–III мыңж.) — жылқыны алғаш қолға үйрету, Солт. Қазақстан.
- Андронов (қола дәуірі) — көшпелі мал шаруашылығының бастауы, қоныстар-қорымдар.
- Сақтар (б.з.д. VII–III ғғ.):
Тайпалар: тиграхауда (шошақ бөрікті), парадарая, хаомаварга.
Ескерткіштер: Есік «Алтын адам», Бесшатыр, Шілікті.
Тулға: Томирис, Шырақ. - Үйсіндер (б.з.д. II ғ. – б.з. III ғ.): орталығы — Қызыл Аңғар (Чигу), жері — Жетісу.
- Қаңлылар: орталығы — Битян, аймағы — Сырдария орта ағысы.
- Ғұндар: Мөде тәңірқұт, б.з.д. III–I ғғ., «халықтардың ұлы қоныс аударуының» бастауы.
Ерте және дамыған орта ғасыр
- Түрік қағанаты (552–603) → Батыс Түрік (603–704), ұраны «Көк бөрі», жазуы — Орхон-Енисей.
- Түргештер (704–756): Сұлу қаған, қара/сары түргеш.
- Қарлұқтар (756–940): астанасы — Қойлық (Жоңғар Алатауы етегі).
- Қарахан мемлекеті (942–1212):
Сатұқ Боғра хан — исламды мемлекеттік дін етті (X ғ.).
Қалалар: Тараз, Баласағұн. - Қимақ–Қыпшақ конфедерациясы: Дешті Қыпшақ, әскери күшімен ерекшеленді.
- Оғыздар: орталығы Янгикент, Селжұқтардың түп негізі.
- Қарақытайлар (Қидандар): Жетісудағы үстемдік (XII ғ.).
- Қалалар мен ғылым: Отырар (Әл-Фараби), Сығанақ, Сауран, Түркістан (Ясы) — Ахмет Ясауи.
Алтын Орда, Ақ Орда және Қазақ хандығы
- Алтын Орда (XIII–XV ғғ.): Батый, Мөңке-Темір, Өзбек хан (ислам – XIV ғ.).
- Ақ Орда: орталығы Сығанақ, билеуші Орыс хан.
- Әбілқайыр хандығы (көшпелі өзбектер).
- Қазақ хандығының құрылуы — 1465/1466 ж.: Керей мен Жәнібек — Шу-Талас.
- Қасым хан (1511–1518): аумағы кеңейді, «Қасым ханның қасқа жолы».
- Есім хан: «Есім ханның ескі жолы».
- Тәуке хан (XVII ғ. соңы): «Жеті жарғы», бірлік саясаты.
- Жоңғар шапқыншылығы:
-
-
«Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» (1723–1727).
- Аңырақай шайқасы (1729/1730) — жоңғарға шешуші соққы.
-
Орбұлақ (1643) — Жәңгір хан, Жалаңтөс баһадүр.
-
Ресей империясы кезеңі
- 1731 — Әбілхайыр ханның Ресей бодандығын қабылдауы (Кіші жүз).
- Билікті жою реформалары:
1824 — «Орынбор қырғыздары туралы жарғы» — Кіші жүзде хандық жойылды.
1822 — «Сібір қырғыздары туралы жарғы» (Сперанский) — Орта жүзде хандық жойылды. - Ұлт-азаттық қозғалыстар:
- Сырым Датұлы (1783–1797),
- Исатай–Махамбет (1836–1838),
- Кенесары Қасымұлы (1837–1847) — қазақ мемлекеттігін қалпына келтіруге ұмтылыс,
- Есет Көтібарұлы (1847–1858), Жанқожа Нұрмұхаммедұлы (1856–1857).
- Әкімшілік реформалар: 1867–1868 Уақытша ережелер → Түркістан генерал-губернаторлығы, Далалық облыстар; кейін 1886, 1891 ережелер.
- Қалалар: Верный (Алматы) 1854, Әулиеата (Тараз), темір жолдар (Орал–Орынбор, Ташкент темір жолы).
ХХ ғасыр басы
- 1905–1907 революциясының ықпалы, баспасөз: «Қазақ» газеті (1913, Байтұрсынұлы).
- 1916 ұлт-азаттық көтерілісі: 25 маусым жарлығы (тыл жұмысына адам алу).
- Алаш қозғалысы (1917): Әліхан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы; Алаш-Орда автономиясы (Жақып Ақпаев, т.б.).
- Қазақ АКСР (26.08.1920) — астанасы Орынбор, кейін Қызылорда, Алматы.
- 1936 — Қазақ КСР одақтас республикаға айналды.
- 1931–1933 ашаршылық, ұжымдастыру салдары.
- Екінші дүниежүзілік соғыс: Бауыржан Момышұлы, Мәншүк Мәметова, Әлия Молдағұлова, Талғат Бигелдинов; 316-атқыштар дивизиясы (Панфиловшылар).
- 1954 — Тың және тыңайған жерлер.
- 1950–1989 — Семей полигоны, Невада–Семей қозғалысы.
- 1986 Желтоқсан — ұлттық сана серпілісі.
Тәуелсіз Қазақстан
- 1990.25.10 — Мемлекеттік егемендік туралы Декларация.
- 1991.12.01 — тұңғыш Президент сайлауы; 1991.12.16 — Тәуелсіздік күні.
- 1992.06.04 — Мемлекеттік рәміздер; 1992.03.02 — БҰҰ-ға мүше.
- 1993.11.15 — теңге айналымға енді (Ұлттық валюта күні).
- 1993 және 1995.08.30 — Конституциялар (қолданыста — 1995).
- 1997 — астананы көшіру туралы Жарлық; 1998 — Астана атауы бекіді (Ақмоладан).
- 2010 — ЕҚЫҰ саммиті Астанада.
- 2017 — EXPO-2017 (Астана).
- 2019–2022 — Астана атауы Нұр-Сұлтан болып өзгеріп, 2022 ж. қайта Астана болып қайтарылды.
- Семей полигоны жабылуы — 1991.08.29.
Мәдениет, құқық, дін
- Ислам кең таралуы — X–XII ғғ., Қараханидтер дәуірінде мемлекеттік деңгейде орнықты.
- Дала заңдары: Қасқа жол, Ескі жол, Жеті жарғы (әлеум., қылмыстық, жер, мерке-соғым, құн, даулар).
- Әл-Фараби (Отырар), Қожа Ахмет Ясауи (Ясы), Махамбет, Абай, Шоқан, Ыбырай — есім-еңбектерін шатастырмаңыз.
- Ортағасырлық қалалар функциясы: Сауран (қорған-сауда), Сығанақ (астана), Отырар (ғылым-сауда), Тараз (Ұлы Жібек жолы).
Жиі сұралатын даталар (шап беретін блок)
- 1465/66 — Қазақ хандығы.
- 1723–27 — Ақтабан шұбырынды.
- 1729/30 — Аңырақай шайқасы.
- 1731 — Кіші жүздің бодандығы (Әбілхайыр).
- 1822/24 — хандық жойылды (Орта/Кіші жүз).
- 1837–47 — Кенесары көтерілісі.
- 1867–68 — әкімшілік реформалар.
- 1916 — ұлт-азаттық көтеріліс.
- 1920 — Қазақ АКСР.
- 1936 — Қазақ КСР.
- 1931–33 — ашаршылық.
- 1949–89 — Семей сынақ алаңы.
- 1986 — Желтоқсан.
- 1991.12.16 — Тәуелсіздік.
- 1993.11.15 — теңге.
- 1995.08.30 — Конституция.
- 1997/98 — Астана.
Кім – не істеді? (тұлғалар тезисі)
- Керей, Жәнібек — Қазақ хандығын құрды.
- Қасым хан — мемлекетті күшейтті, «қасқа жол».
- Есім хан — «ескі жол», Ташкент үшін күрес.
- Тәуке хан — «Жеті жарғы», үш жүз билерін топтастырды (Төле, Қазыбек, Әйтеке).
- Әбілхайыр — Ресей бодандығы.
- Абылай — жоңғар дәуірінің мемлекет қайраткері, сыртқы тепе-теңдік саясаты.
- Сырым, Исатай-Махамбет, Кенесары — отарлыққа қарсы күрес жетекшілері.
- Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы — Алаш көсемдері.
- Б.Момышұлы, Мәншүк, Әлия, Т.Бигелдинов — ЕДСоғыс қаһармандары.
- А.Бөкейханов — бірінші қазақ партиясы «Алаш» лидері; А.Байтұрсынұлы — «Қазақ» газеті редакторы, әліпби реформаторы.
Терминдер мен «қақпан» тұстар
- Дешті Қыпшақ — қыпшақ-қазақ даласы (Еділден Ертіске дейін).
- Ұлы Жібек жолы — Тараз, Отырар, Сығанақ, Түркістан сияқты қалаларды байланыстырады.
- Қоныс-жайылым ауысуы — маусымдық көшу: қыстау–көктеу–жайлау–күздеу.
- Жүздер: Ұлы (Жетісу), Орта (Орталық-Сыр), Кіші (Батыс).
- Салыстырмалар:
- «Қасқа жол» — XV–XVI ғ.; «Ескі жол» — XVII ғ.; «Жеті жарғы» — XVII соңы.
- 1822 — Орта жүз; 1824 — Кіші жүз хандықтарының жойылуы.
- Астана атауы: Ақмола → Астана (1998) → Нұр-Сұлтан (2019) → Астана (2022).
Жылдам есте сақтауға лайфхактар
- «3 Жол» ережесі: Қасым — қасқа; Есім — ескі; Тәуке — жеті.
- «ТТҚ» формуласы (Тараз–Түркістан–Қойлық) — Қарахан мен Жібек жолын ойға бекітеді.
- «ААТ»: 1991 Азаттығы, 1993 Ақша (теңге), 1995 Тиімді Конституция.
Курс — теория, ал ҰБТ — тәжірибе. Ми тек практика арқылы үйренеді, сондықтан күн сайын тест шешу — ең тиімді дайындық тәсілі.
Қысқаша жүйе:
- Әр тесттен кейін қателеріңді жазып ал.
- Сол қатеге байланысты шағын теорияны қайтала.
- 2 күннен соң сол тақырыптан тағы тест шеш — прогресті тексер.
📘 Ереже:
Бір сағат оқу — бір тестпен бекітілмесе, ұмытылады.
Күн сайын 2–3 толық тест шешсең, бір аптада әлсіз тұстарың айқын көрінеді.
Көп тест пен дайындық материалдары 👉 ubt-test.kz платформасында.