Ата – анарларға арналған кеңес. Ертегі қойылымдары арқылы балалардың тілін дамыту

Раханова Гулзия Умирзаковна

Ертегі  қойылымдары арқылы балалардың тілін дамыту

Көкейкестілігі: Театр, яғни ертегі қойылымдары әр балаға қуаныш, қызық, ұмытылмас әсер сыйлайды. Балалардың эстетикалық талғамын, қиялын дамытады. Қазақ халқының өнер жұлдыздарының бірі Ш. Айманов «Театр-адамдарды туыстыратын шығармашылық отбасы, сахна өнері-тіл жетпес құдыретті өмір шындығын білу, яғни адамның сахнаны сүймеуі мүмкін емес»-деген болатын.

Балалар тілін дамытуда, олардың өмірге деген көркемдік көзқарастарын қалыптастыруда театрландырылған қойылымдар ерекше рөл атқарады. Балалар кейіпкерлерді ойнай отырып, олардың іс-әрекеттері мен мінез-құлықтарын береді және ойын арқылы тілдерін дамыта отырып, адамгершілік жақсы қасиеттері қалыптасады. Сондықтан да, театр қойылымдары мектепке дейінгі  тәрбиеленушілері үшін маңызын еш уақытта жоймақ емес.

Мақсаты: Театрландырылған қойылымдар арқылы мектепке дейінгі жастағы балалардың тілін дамыту, байланыстырып сөйлеу дағдыларын қалыптастыру, өмірлік оң көзқарастарын тәрбиелеу.

Міндеттері:

– театрландырылған қойылымдар арқылы балалар тілін дамыту;

– сөздік қорларын байыту;

– ауызша сөйлегенде дыбыстарды анық айтуға үйрету;

– кейіпкерлердің іс-әрекеттері мен дауыс ырғақтарын сәйкестендіре дұрыс сөйлеуге баулу;

– байланыстырып сөйлеуге дағдыландыра отырып, шығарма барысын, мазмұнын ұғынуға, рөлдерді түсініп ойнауға үйрету;

Театр әр балаға қуаныш, ұмытылмас әсер сыйлайды, оның көркемдік талғамын, еліктеуімен қиялын дамытады. Кезіндегі орыстың ұлы ақыны сахнаны «Сиқырлы өлке» деп атаған. Қазақ өнер жұлдыздарының бірі Ш. Айманов «Театр- адамдарды туыстыратын шығармашылық отбасы, сахна өнері- тіл жетпес құдыретті өмір шындығын білу, яғни адамның сахнаны сүймеуі мүмкін емес» деген сенімде болған. Мектепке дейінгі жасөспірім баланы тәрбиелеумен дамыту ісіне байланысты мақсаттарды шешуде сахна \театр\ ерекше рөл атқарады. Сахналандырылған ойындар желілі рөлдік ойындардан тек желілі ғана емес, сондай-ақ ойнау іс әрекетінің сипатымен ерекшеленетіні айқындалған. Сахналандырылған ойындар ойын- қойылымдары болып саналады, өйткені олар әдеби шығармалар түрінде белгілі бір мазмұнға ие, сондықтан балалар кейіпкерлерді ойнайды. Онда нағыз театр өнеріндегідей айшықты құралдар көмегімен- дауыс ырғағы, бет әлпетінің өзгеруі, қол қимылдары, дене бітімінің жағдайы мен жүріс-тұрысы арқылы нақты бейнелер қалыптасады. Мектепке ересек жастағы балалардың өзі театр ойындарын өз бетінше ойнамайды. Олардың қызығушылығын, тәрбиешінің ұсынысы бойынша және басқаруымен болатын сахналау ойындары арттырады.

Егер де бірінші сәбилер тобынан бастап, балалар тәрбиешінің көмегімен халық әндерімен кішігірім тақпақтарды, жұбату өлеңдерді, кіші сахна көрністерін ойнаса, екінші сәбилер тобында театрдың ойыншықтарын пайдалана отырып,мұны одан әрі жалғастырса, онда ересектер тобында театр іс әрекеті өз бетінше болуы мүмкін. Нағыз театрдың өзінен көрген, сондай-ақ өздері қойған сахналық ойындар балалардың ой өрісін-кеңейтеді, балаларды әңгімеге араласуға, спетакль туралы ата-аналарына, жолдастарына әңгімелеп беруге итермелелейді. Бұның бәрі сөйлеу қабілетінің дамуына, диалог түрінде сөйлеуге, өзі алған әсерін монолог түрінде сөйлеп жеткізуге себебін тигізеді. Ертегілер дүниесіне сапар шегу балалардың қиялдау, елестету, тіпті өздерін ойдан шығару қабілетін дамытады. Әдебиеттің ең озық үлгіларінің адамгершілік рухында тәрбие алған балалар өздері шығарған ертегілермен әңгімелерінде өздерін әділетті көрсетіп, әлсіздермен жәбірленгендерді қорғап жауыздарды жазалауға тырысады.Барлық балалар театрды тамашалағанды жақсы көреді.Бала тәрбиесінде әр түрлі театрдын алатын орны ерекше.

Балалартеатрыныңбірнешетүрлері бар:

Еңкөптарағантүрі-ойыншықтар театры –Бұндабалаларқысқатақпақтардыжаттап, оныңөзінетәнорындаукезіненбастап-ақкішкенекөлемдіспектакельдеройнайды. Ондағыадамдаррөлінойыншықтарорындайды.

Жіптіңкөмегіменбасқарылатынқуыршақтарды – маринеткалардейді. Олардыәртүрліматериалдарданжасайды. Жұмсақойыншықтарды да қолдануғаболады. Мұндайойыншықтарқозғалысқаағаштаяқшаларарқылыкелтіріледі, яғниекіайқастырылғанағашарқылыжіпөткізіліпойыншыққабайланады. Қолменқуыршақтардыбасқарады. Театр қуыршағыныңбиіктігібаланыңбиіктігігіндейболады. Бала өзінекастюм, үлкенбетперде. Үлкеналақандаркиеді, олартіріқуыршаққаұқсайды. Өздеріқуыршақтыжасауғаболады. Оныңнегізіболыпүшбұрыштыорамалдыалуғаболады. Бірбұрышынқуыршақтыңбасына, екібұрыштарын резинка арқылыбаланыңсаусақтарынабекітіледі. Қуыршақтыңбасынатесмаларқосады, олқуыршақ пен жүргізушініңмойынынаілінеді. Бұлқуыршақтарбалаларғаәнмен, бимен, ойынменкөрсетуарқылышығармашылықтарындамытады. Бұлбалалрдыңөздерінеркінсезінуіне, өзкүшіне сене білугекөмектеседі.

Қуыршақ театры баланың дүние танымын қалыптастыруда, үлкен рөл атқарады. Балалар әртістермен бірге күліп бірге жылап отырып, өздерін мазалап жүрген көптеген мәселелердің шешімін табады. Бүгінде бөбектердің дамуына үлкен ықпал ететін қуыршақ театрының құпияларын айтатаын болсақ;

-Тілін дамытады, себебі балалардың қолдарының саусақтарының жетілуі мен орталық мидың тілдің дамуына жауапты бөлігіне әсер етеді.

Саусақ театрында– саусақтардың көмегімен қандайда болмасын ертегіні немесе өлең-тақпақ шумағын саханалау болып табылады. Саусақ театры арқылы баланың сөйлеуге деген талпынысы, қабілеті дамып, ынтасы артады және шығармашылық әрекетіне жол ашылады. Саусақ ойынын ойнай отырып, балалар қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды, жан-жануарларды, құстарды және ағаштарды бейнелей алады. Саусақтарының қозғалыс қимылына қарап, бала қуанады шаттанады, сөз айтуға тырысады және өлеңде үйренген сөз шумақтарын қайталап айта отырып, есінде сақтайтын болады. Сонымен қатар балалар екі қолын қимылдата отырып, оң, сол, жоғары, төмен т.б. түсініктерді бағдарлай алуда үйренеді.

• Үстел үстіндегі театры –Сәбилер тобынан бастап-ақ тақпақ пен қысқа өлеңдерді айтқызғанда көркем сөздер әсерлі естілу үшін стол үстіндегі театрды қолданған жөн. Мұнда үстелде құламай тұратын және қозғалтқанда еш кедергісіз жүретін ойыншықтар қолданылады. Үстел үстіндегі қуыршақтар театрдың бірнеше түрі бар: әр түрлі биіктегі конустан, цилиндрдан, қораптардан жасалған ойыншықтар; таяқшадан жасалған театр; «киндер- театр»; магнит театры; «мачалка театр»; үстел үстіндегі кейіпкерді тоқымадан немесе крючокпен тоқуға болады ( олар өздерінің формасын ұстағандай пластмас бутылкаларға кигізіп қояды);
• ағаш ойыншықтар, саздан жасалған ойыншықтар (дымково ойыншықтары).

Суреттер (картиналар) театры –Декорация мен кейіпкердің – суреттері. Олардыңәрекеттерішектелген. Ойнаушыныңдауысырғағы (интонация) арқылыкейіпкердіңмінез-құлқыберіледі. Кейіпкерәрекетбарысындапайдаболады, балалардыңқызығушылығынарттырады.

• Стенд-кітапша театры –Бірін-біріауыстыратыниллюстрациялықоқиғаларкөрсетіледі. Стенд-кітапшаныңбеттерінашуарқылыжүргізушіәртүрлісюжеттердікөрсеттеді (оқиғалар, кездесулер ).
• Фланелеграф театры –Суреттер мен кейіпкерлерэкрандакөрсетіледі. Олардыфланельдерұстаптұрады. Мұндағысуреттердібалалар мен біргеескікітаптардан, журналдарданқиыпалуғаболады.
• Трафарет театры –Трафарет театры арқылысөзқұрамыныңбайлығын, диалог, монологтыдамытуғаболады. Балалардайынтрафареттердіңкөмегіменболашақкейіпкерлердіңсуреттерінжасайды. Олардытүрлі-түстібояуларменбояйды, дайынбейнелердіқайшыменқияды. Бұлжердебалалардыңшығармашылықойлауқабілеттерідамиды. Ұжымдасыпжұмысістеуүрдісіндеәрбір бала өзінеберілгенбейненіңтүр-тұлғасын, қимыл- қозғалысынөзгертеалады.
• Көлеңкелі театр –Жарықөтежақсытүскенэкрандаадамдар, жануарларжәнеқұстардыңпішіндерініңқозғалысынақараудыбалаларөтежақсыкөреді. Ертегі, әңгіме, өлең, әндердікөлеңке театры арқылыайтуғаболады. Көлеңкетаетрдыңқойлымынкөрсетугеүштәрбиешіқатысады. Біреуімазмұныноқиды, екеуікөріністікөрсеттеді. Көлеңкетеатрдыңсақанасы экран болады. Экрандыағаштаннемесеқалыңкардоннанжасайды, ою- өрнекпенөрнектейді. Кейіпкерлердікөрсетуүшін – оны экранның арт жағынанұстайды. Кейіпкерлердіқаратүспенжуқакардоннанжасайды, жіпарқылықозғалтады. Кейіпкерлердікөрсеткендеқолкөрінбеукерек. Бұлкөріністербалалардыңшығармашылықтарынарттырады, ой өрістерідамытады.
• Бет перде театры –Сәбилердің тыңдаған көркем шығармадағы кейіпкерді елестете отырып, өзіне берілген рөлді ойнай отырыпсөзқұрамыныңбайлығын, диалог, монологтыдамытуғаболады. Балалардайынбет перденіңкөмегіменболашақкейіпкерлердіңіс- әрекеттерінжасайды. Бұлжердебалалардыңшығармашылықойлауқабілеттерідамиды. Ұжымдасыпжұмысістеуүрдісіндеәрбір бала өзінеберілгенбейненіңтүр-тұлғасын, қимыл- қозғалысынөзгертеалады.
• Орамал театры –Сәбилертобынанбастап-ақтақпақ пен қысқаөлеңдердіайтқызғандакөркемсөздерәсерліестілуүшінорамалтеатрдықолданғанжөн. Орамал театрының кейіпкерлеріне арналған костюмді үшбұрышты немесе төртбұрышты тәріздес етіп кейіпкердің денесін тігеді, ал басына бет перде немесе жұмсақ материалдан бет перде жасауға болады.

Балаларға арналған көркем шығарманы оқыту неғұрлым дұрыс ұйымдастырылса, мектеп жасына дейінгі балалардың эстетикалық талғамын дамыту соғұрлым табысты болады. Тіпті кішкентайлар тобынан тобынан бастап-ақ тақпақпен қысқа өлеңдерді айтқызғанда көркем сөздер әсерлі естілу үшін үстел үстіндегі театрды, қысқа сахналы қойылымдар көрсетуді қолдана берген жөн.

-Бірінші кезеңде балалар ұжым болып, ертегі мәтінін ауызша айтады.

-Екінші кезеңде ертегінің барлық кейіпкерлері үшін оқып шығу бір балаға ғана ұсынады.

-Үшінші кезеңде балалар бір неше шығармашылық тапсырмаларды орындайды. \қорқыныш, қуаныш сезімдерін көрсете білу және т.с.с\

-Төртінші кезеңде рөлдерге бөлініп, ертегіні оқу жүзеге асырылады.

Жұмыстың нәтижесі:

Жұмысты жүйелі жүргізу негізінде төмендегі нәтижелерге қол жеткізіледі:

– балалар тілі дамиды;

– сөздік қорлары толығады;

– байланыстырып сөйлеуге дағдыланады;

– дұрыс дыбыстау, мәнерлеп сөйлеу дағдылары қалыптасады;

– театр өнеріне деген қызығушылықтары артады.

Қорыта келгенде, театр балалардың көркем қабілеттіліктерінің жетілдіріп қана қоймай оларды тұлға аралық қарым-қатынасқа, өнерге деген қызығушылықтарын арттырады. Сонымен бірге сахнаға бейімделген балалардың бойында өзіне деген сенім артып, алғашқы қол шапалақтауларды сезіне алады. Қалай десекте театр- балалар үшін мереке,демалыс орны.Ал осындай бақытқа жол ашу біздер, тәрбиешілер үшін үлкен табыс.

Қазір балабақшаларда балалармен ертегілер мен әдеби шығармаларды рөлмен ойнау, қойылымдар қою жұмыстары жақсы жүргізілуде. Дегенмен де осы жұмыстарды жүргізуде кездесетін қиындықтар мен қарама-қайшылықтар да жоқ емес. Олардың ең негізгісі қазақ ертегілерінің кейіпкерлерінің қуыршақ театрына арналған қуыршақ киімдерінің жоқтығы. Ертегілердің балалардың жас ерекшеліктеріне қарап іріктелінбегендігі. Қазақ жазушыларының балалар жасына арналған шығармаларының аздығы. Балаларға ертегіні өлең шумақ ретінде берілсе балалар тез түсініп, тез рольімен ойнар еді, тіл байлықтарыда тез молаяр еді