Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту
Бекқали Шырын Мақсатқызы
Қазіргі таңда еліміздің болашақ ұрпақтарын тәрбиелеу бағытындағы білім беру мәселесі -мемлекетіміздің басты ұстанымдарының бірі. Осы ұстанымға жетудің бірден – бір жолы: әлемдік білім кеңістігінен орын алу, өркениетті, қуатты елдер қатарына қосылу болып табылады. Оқытудың инновациялық технологияларын пайдалана отырыпбілім сапасын арттыру, сондай – ақ рухани жан дүниесі бай, жан – жақты дамыған ұрпақ тәрбиелеу -осы ұстанымдардан туып отырған өзекті мәселелердің бірі.
Бүгінгі таңда білім саласының алдында дайын білімді, дағдыларды меңгеретін, қайталайтын ғана емес, шығармашылық бағытта жұмысістейтін, тың жаңалықтар ашатын, біртума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндеті тұр.
Оқушының шығармашық іс – әрекетіне жағдай тудыру дегеніміз – оқушыны ойлай білуге үйрету екені сөзсіз. Бүгінгі таңдағы жаңаша білім беру міндеттерін негізі үш мақсат қана шеше алады. Олар-дүниетанымдылық,шығармашылық және терең білімділік.
«Мұғалім әрдайым ізденісте болса ғана шәкірт жанына нұр құя алады» деп Ахмет Байтұрсынұлы айтқандай мұғалімнің ізденісі жан-жақтылығы,құзіреттілігі арқылы айқындалса,сол құзіреттілік оқушы шығармашылығы арқылы көрінеді. Мектеп қабырғасында оқытылатын пәндер бойынша дарындылық танытқан оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту өз ісіне жауапкершілікпен қарайтын мұғалімнен педагогикалық- психологиялық көріністі талап етеді.«Шығармашылық» ұғымының жалпы теориясын зерттеген С.Л.Рубинштейн «оқушы шығармашылығының ерекшелігі оның сапалы түрде мақсатты әрекет жасауымен анықталады» – дей келе, «шығармашылық, шешімінің нәтижесі баланың өзі үшін жаңалық болса жеткілікті» екендігін айтады, яғни баланың шығармашылық өнімді еңбегі оның жеке тәжірибесімен салыстырылады.
« Қыран – түлегіне қайыспас қанат сыйлайды, ұстаз – шәкіртіне талап сыйлайды » деген халқымыздың қанатты сөзі ұстаз арқылы дарыған талаппен ұрпақтың алысқа ұшатынын меңзешген сияқты. Еліне қорған, ұлтына қамқор болар ұрпақтың қашанда көңілі ояу, айналасындағы өзгерістерге сын көзбен қарай білуі, пікір, қорытынды айтып, шешім қабылдай алуы қажет – ақ. Міне, бұл биік – оқушының шығармашылығы арқылы келетін іс.ендеше оқушыларды шығамашылыққа баулуды алғаш мектепке келген сәттен бастап – ақ қолға алу керек.
Бастауыш сынып- оқушысы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты жүретін, ерекше құнды қайталанбас кезең. Сондықтан бастауыш білім- үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы, қиын да жауапты жұмыс. Бастауыш мектеп балаға белгілі бір білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, яғни сөйлеу, оқу, қоршаған орта жөнінде дұрыс көзқарас қалыптастыру, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға, салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді. Дамыта оқытудың ең басты мақсаты- баланы оқыта отырып, оны шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту. Оқушылардың шығармашылық қызығуын ояту, ана тіліне сүйіспеншілігін қалыптастыру өте маңызды іс. Мұндай іс мұғалімнен көп ізденуді талап етеді. Шығармашылық дегеніміз- адамның өмірінде өзін-өзі таңуға ұмтылуы, өз бетінше ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіндеп, өздігінен сапалы дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек.
Шығармашыл адам жаңашыл, ізденімпаз болады, алдына қойған мақсаттарын жүзеге асыру барысында кездескен кедергілерді жеңе алады, үздіксіз ізденіп отырады. И. Д. Левидовтың пікірінше, оқушылардың шығармашылық қабілеттері деп іс-әрекет қорытындысында жаңа бір нәрсені үйренулері және оқушылардың даралық бейімділіктерінің, қабілеттерінің, тәжірибелерінің көрінуі болып табылады. Оқушылардың шығармашылық қабілетін танып білу үшін олардың қабілет деңгейін әр алуан болатынын ескеру керек. Қабілетін анықтау үшін психологиялық тесттер қолдануға болады. Көптеген психологтар оқушылардың жасы өскен сайын нерв жүйелерінің мүмкіндіктері кеңейіп, қалыптастырып отыратындығын, бірақ оқушының дамуы үшін ең қажетті, құнды қасиеттерінің біртіндеп жоғалып отыратындығымен түсіндіре отырып, бала қабілеттерінің дамуы үшін ең қымбатты кезеңді тиімді пайдаланып алуға асығу керектігін ескертеді. Бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне сай зейіні тұрақсыз, қабылдау мүмкіндіктері де әр алуан болады.
Бейімділік – бұл адамның белгілі бір іс – әрекетпен айналысуға бет бұрысы, оған көңілінің аууы, оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Сондықтан да біздінше, балалық кезде ерекше көзге түсетін бейімділіктердің келешекте олардың қабілеттерінің көрсеткіштері екенін ескеріп, оқушылардың бейімділіктерін дер кезінде көре біліп, оларды соған сәйкес қабілеттерді дамыту біздің міндетті борышымыз екенін ұмытпауымыз керек.
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту жөнінде И.П.Волновтың айтқан пікірі өте құнды. Ол балалардың әр саладағы қабілеттерін айқындау, дамытуға қажетті, тиімді жағдай туғызуы, бірінші сыныптан бастап балалардың қабілеттерін, бейімділіктерін дамытатын дербес, өздігінен орындайтын шығармашылық тапсырма жүйесін құру, оны сыныптан тыс жұмыстар арқылы да жүзеге асыруға болады дейді. Сондықтан да бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық жұмыс қабілеттерін олардың өз беттерімен меңгерген білімдерін, іскерліктерін, дағдыларын пайдалана отырып, өздеріне бұрыннан белгісіз жаңадан бір нәтиже алуы деп түсінеміз.
Оқушының шығармашылықпен айналысуына қоршаған ортасы, ата – ана, мектеп қолайлы жағдай туғызуы керек. Мұғалімнің міндеті шығармашылық бағыт – бағдар беріп отыру. Шығармашылықпен жеке дара оқушы емес, сыныптағы барлық оқушылар айналысу үшін мүмкіндік керек. Мұндай іске белгілі бір тақырыпта пікір – сайыстар өткізудің маңызы зор. Күнделікті сабақта өтілген тақырып бойынша оқушының ойын білу, сол тақырып бойынша көзқарасын білдіруі, шығарманы талдауы – шығармашылық қабілетті арттырудың бір жолы. Шығармашыл қабілетті дамытуды ең алдымен, қарапайым нәрселерді суреттей білуден бастаған жөн. Бала күнделікті өмірде өзі көріп жүрген оқиғаларды баяндай білуі, оған өз түйсігімен қарап, өд жүрегімен сезініп, ішкі жан дүниесіндегі тебіреністі әңгімелей білуге үйрету керек.
Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуда логикалық тапсырмалардың да маңызы зор. Логикалық тапсырмалар оқушыларды белсенділікке тәрбиелеуге, өз бетінше іздене білуге дағдыландыру, икемділік пен шеберлілікке баулу мақсатында пайдаланылады.
Бастауыш сыныптағы оқытудың мазмұнында ерекше орын алатын пән – ана тілі. Ана тілін үйрету – сөздерді түсініп, меңгеріп оқу, жаттау, олардың жүйесін, өзгеру заңдарын білу ғана емес, тіл үйрену мен қатар, бала сансыз көп ұғымдарды, ойларын, сезімдерін, сұлу үлгілерін, ойлау жүйесін де меңгереді.Ана тілін оқып-үйрену арқылы олар Қазақстанның мәртебесін көтере туған халқының өткені мен бүгіні,болашағы жайында мол мағлұматтар ала отырып,танымдық,тәрбиелік,білім-дағдыны үйренері хақ.Өтілетін әр сабақ белгілі бір мақсатқа құралған,оқушы танымы мен дүниетанымын қалыптастыра отырып шығармашылыққа баулуы тиіс.Ол үшін мұғалім күнделікті сабаққа жете ізденіп,жаңа технологияны шебер пайдаланса,сабақ өз мақсатына жеткен шығармашылыққа бағдарланған, оқушы дүниетанмын байытатын бірден-бір сабақ болар еді.Қай сабақ болмасын «мынау оның білімдік жағы,мынау тәрбиелік жағы»деп бөліп жаруға болмайды.Себебі білім мен тәрбие-әркез егіз үрдіс.Шебер мұғалім осы екі қасиетті оқушы бойына дарыта оқыта отырып ,оқыту әдісін,жаттықтыру жұмысын,қолданылатын көрнекілік түрлерін оқушының жас ерекшелігін ескере отырып,қабілеті мен ынтасына қарай таңдай білсе,өзі көздеген мақсатына жетеді.
Оқушылардың шығармашыл қабілеттерін әр түрлі әдіс тәсілдерін қолдана отырып арттыруға болады. Олармынадай:
- Тақырыптымазмұнынақарайжинақтау;
- Арнаулыбіртақырыптапікірталастудыру;
- Логикалықойлауындамытатынойындарменберілгентапсырмалардышешу (анаграмма, сөзжұмбақ, ребус, құрастырмалыойындар, т.б)
- Әңгіменіңұқсастығынсалыстыру, бөліктергебөлу, атқойғызу;
- Қиялдауарқылысуретсалғызу, рөлгебөліпоқыту;
- Мәтінкейіпкерлерінемінездеме беру;
- Ой шапшаңдығын, сөзбайлығындамытудаөлеңшумақтарынқұрастыру;
- Мәтін, ертегі, әңгіменіөзбетіншеаяқтау.
Осындайәдіс – тәсілдердіүнеміжүргізуоқушылардышығармашылыққабаулуға, шәкіртбойындағықабілеткөзінашып, тілінбайытуға, қиялынұштауға, өзбетіншеізденугезорәсерінтигізеді. Бала бойындағықабілеттіашу – оқушынышығармашылықбағыттадамуына жете мәнберуіболыптабылады.
Бала мен мұғалімарасындағықарым-қатынастағысезімбайланысынорнатып, үйлесімділіккеқолжеткізуге Ш.Амонашвалидіңмұғалімдергебергенкеңесінбергенкеңесін де басшылыққаалуғаболады. Ол: «Педагогикалықпроцестебаламентілтабабілу, яғнибалағаөзойын, талғамын, көңіліндегісінайтуғамұрсат беру тәрбиешіденкөпшеберліктіталапетеді. Осынауқарым-қатынаста бала жаныныңқозғалысыұстазжаныныңқозғалысыменүйлесімтапқанкезде бала өзбойындағытабиғидарынынашады, ал мұғалімөзініңшығармашылықжігерқуатыныңжемісінкөругемүмкіндікалады. Басқашаайтқанда, бала шығармашылығымұғалімшығармашылығыменұштасыпкетеді. Мұндайжағдайдаруханитұтастықпайдаболады» – дейді.
Шығармашылықпенайналысқаноқушыныңойыжүйрік, тұғырыбиіказаматболыпқалыптасады. Анатіліменқатарқазақтілісабағы да сөзбенжүргізілетінжұмыссөздердібайланыстырыпсөйлеуге, әңгімеайтуға, шығармажазуғакөмектеседі. Сөздікжұмысыоқушыныбіржағынанойлауғажетелесе, екіншіжағынанқызығушылығыноятып, шығармашылыққабілетінарттыруға, белсенділіккеынталандырады. Мысалы:
- Берілгенсөздердіңішіненсолданоңғақарайоқығандажаңасөзшығатынсөздердітеріпжаз:
Қыран қала Дархан
Мұз бұлақ есек
Қысым сүт киім
- «Ал» буынынанбасталатынбірнешежемісатауларынжазып, төртсөйлемқұрама
- Қандай сын есімжазылғанынтабыңдар:
Зықыл (қызыл) рыса (сары)
Ыңқал (қалың) ікби(биік)
Анжу (жуан) рат(тар)
«Көкірегісезімді, көңіліойлыға, бәрі де анықтұрмаймаойлағанда» деп Абай атамыздыңсөзіменайтарболсақ, шығармашылыққабілетідамығанбаланыңкөкірегісезімді, көңіліояуболарына дау жоқ.
Бұлжұмыстароқушылардыңшығармашылыққабілетіндамытуғазорүлесінтигізеді.Оқушынышығармашылыққабаулу,өзеңбегініңнәтижесінкөруге,оныбағалауғабағыттау-өтекүрделіүрдіс.Оқушыныңшығармашылықмүмкіндігіоныңжекетұлғаретіндеқалыптасуүрдісіндепайдаболады.Егершығарматьшылық оқушыныңжаскезіндебағалыбағдарболыпқалыптаспасаондаболашақта да оныңқалыптасуыекіталай. Бүгінгіжасұрпаққажан-жақтыбілім беру, тәрбиелеуәрбірұстаздыңбастыміндеті. Олайболса, қазіргіұстаздарқауымыныңалдындағыүлкенмақсат: өмірдіңбарлықсаласындағыбелсенді, шығармашылықіс-әрекетінеқабілетті, еркінжәнежан-жақтыжетілгентұлғатәрбиелеу. Оқушышығармашылығындамытуісіүздіксізжүргізілебермек. Бұлқоғамталабынантуындайтынқажеттілік. Қоғамныңәлеуметтік – экономикалық даму деңгейісолқоғамдағыжекеадамныңшығармашылықмүмкіндігінебайланысты. Оқушышығармашылығыпрактикалықәрекеттер, ізденімпаздылықарқылыдамиды. Шығармашылыққаүйрететінсабақтар – жаңатехнологиялардықолдануболыптабылады. Мұндайсабақтардаоқушығаерекшеахуал, мұғалім мен оқушыарасындаынтымақтастыққатынассақталады. Мұғалімбақылаушыемес, бағалаушыемес, танымдықіс-әрекетінұйымдастыратыншығармашылықістердіңұйытқысы. Тек осындайоқытуғанаоқушыинтелектісініңкөзінашып, шығармашылығындамытады. Оқушыныңшығармашылығынабағыт – бағдарберудіеңалғашбіліммазмұнынаенгізген М. Жұмабаев болатын. Олбалалардыңойларындамытутуралы «Ойлаужанныңөтебірқиынтереңісі – депатапкөрсетекеліп, тәрбиешібаланыңойлап, үйренуінекөпкүшжұмсаукеректігінескертеді.
Қорыта келгенде, бастауыш сыныптың қай пәнінде болсын оқушылардың танымдық шығармашылық қабілетін дамыта оқыту олардың сабаққа деген қызығушылығын оятып, ойын, ынтасын, дамыта түседі. Мұғалім өз сабағын шығармашылықпен өткізе алса, өзінің білімін сарқып жұмсаса, үнемі ізденіс үстінде болса, шәкірттерді анасындай аймалап жүрек жылуын бәріне бірдей шаша білудің қорытындысы- бағбанның жақсы ағаштан жиған сапалы жемісі іспеттес.
Бүгінгі күннің мұғалімі – шығармашылық адамы. Ол қанша ізденсе, болашақ ұрпаққа соншалықты сапалы білім бермек. Ендеше мұғалім күш- қуатын көңіл- күйін әрдайым жоғары көтере білсе, сонда сабақ беру сапасы арта түсіп, еңбегі жанады.
