Бала дамуының психологиялық ерекшеліктері
Аубакирова Гульзат
Адам өмірінің мектепке дейінгі кезіңде, есейген шақ кезендеріндегі, жасөспірім шақта, әлеуметтік ортада, мектепте қалыптасқан мінез-құлқы ерекшеленеді. Жасөспірімдерді өмірге және ұжымдық еңбекке тәрбиелеудің негізін қалыптастыру міндеттері балабақшаға жүктелген. Белгілі бір жастағы балалардың жас мөлшері дегенде олардың көпшілігіне тән ерекшеліктер мен сипаттарды айтамыз. Елбасы «Қазақстан – 2030» жолдауындағы «Қазақстан Миссиясы» бөлімінде : «Ертеңгі жас ұрпақтың денсаулығын, білімі мен өмірге деген көзқарасын дұрыс қалыптастыра білсек, сонда халық та артына данагөй тәрбиелі ұрпақты қалдыра алады… Олар өз елінің патриоты, әлемге танылған азаматы бола алады»,- деп атап көрсеткен. Ендеше өскелең ұрпаққа білім мен тәрбие берудің және бала психологиясының дамуының бастамасында балабақшаның алатын орны ерекше. Бұл ерекшеліктерді педагогикалық процесте ескеру қажет және соған сәйкес оқыту, тәрбие берудің тиісті түрін, әдістемесін және тәсілін пайдалану керек. Осы мақсатта біздің «Самал» санаториялық балабақшасының ұжымы тәрбиеленушілер бойында адамгершілік, кішіпейілділік, әдептілік, еңбексүйгіштік, ұқыптылық сияқты асыл қасиеттердің әліппесін қалыптастыра отырып, ұжымның достық, ынтымақтастық қарым-қатынаста болуын да естен шығармайды. Балабақша ұжым мүшелерінің бір-бірімен ынтымақта болуы – ортақ жемісті іс кепілі болғандықтан осы бағытта түрлі дәстүрлі мерекелерге орай тәрбиелік шаралар ұйымдастырып отыру қажет. Нәтижесінде отбасы мен балабақша ынтымақтастығы нығайып, нақты нәтижелерге қол жеткізуге болады және тәрбиені ізгілендіру мен мейірімді қарым-қатынас орнату мақсатындағы жұмыстар жетіледі.
Баланың дұрыс психикасының ерекшелігі – танып-білуге деген белсенділігі. Баланың құштарлығы өзін қоршаған әлемді тануға және осы әлемнің құрылысын өзінше бейнелеуге бағытталған. Бала ойнай жүріп тәжірибеден өтеді, себеп-салдарлық байланыстар мен тәуелділіктің себебін ашуға тырысады.
Баланыңмектепкедейінгіжасы – бұлайналадағыөзгеәлемдібаланыңөзбойынасіңіребастау, білімжинақтау, осылардыбасымдылықпенигерукезеңіболыптабылады. Осы бір аса маңыздыөмірлікфункциянытабыстыорындаубаланыңөзінетәнбейімділігінің осы жастақалыптасуынақолайлыжағдайжасайды, яғни, олмынадайбейімділіктер: адамныңбеделінезорсенімменқарауы. Балабақшажасындағыбалалардыңбойындағы осы аталғанбейімділіктердіңәрқайсысы тек жақсыжақтарыменғанакөріністабады,.Балабақшажасындағыбалалардыңкейбіререкшеліктеріжылдарсайынжойылыпотырады, кейбіререкшеліктерініңмаңызыөзгереді. Мұндайжағдайдыңбалалардыңбойындакөріністабуыолардыңжасерекшеліктерінеқарайәртүрлідеңгейдеболатынынатапкөрсетуқажет. Міне, балалардыңтанымдықмүмкіндіктерінеөзімізқарастырған осы ерекшеліктерзорықпалетедіжәнеолбаланыңжалпыдамуыныңкелешегініңалғышартыболыптабылады. Балабақшажасындағыбалалардатанымдықпроцестердіңдамуыныңөтемаңыздыерекшеліктерініңбірі-тіл.Сюжеттiк-рөлдiкойындар — баланыңтұлғалық, интеллектуалдық, жалпыпсихологиялықдамуындаерекшеорыналатынжетекшiiс-әрекетболыптабылады. Бұлкезеңбаланыңтiлге, оныңдыбысталуы мен мағынасынаерекшеқызығушылығымен, сезiмталдығыменерекшеленетiндiктен, баланыңтiлiндамытуғаөтеқолайлы.Бұлжастағыбалаларүлкендерменқарым-қатынасжасауғаөтеықыластыболады. Әртүрлiсұрақтарқойып, өздерiбiлетiнертегiлердi бар ынтасыменайтыпбередi. Танымдыққызығушылығыбелсендiболады. Үлкендерменқарым-қатынасжасауқажеттiлiгiқанағаттанбағанкезде, олардыңарасындаэмоционалдықжатырқаушылықпайдаболады.
Соныменқатар бала балабақшажасындазаттардыңтүсін, пішінін, мөлшерінжәнеолардыңкеңістіктегіорналасуынайырыпқанақоймай, оғанұсынылғанзаттардың да түрін, пішініндұрысатайалады, заттардымөлшерінеқарайсәйкестендіріп( үлкен, кіші, аз, көп) анықтайалады. Бұлжастағыбалаларзаттардыңнегізгіқасиеттері мен сапаларыныңүлгісібойыншазаттардыңбелгілібірэталондарғасәйкестігінкөрсетеалады. Әсерленушілік пен білугеқұмарлыққаншалықтыбасымболғанмен, бұлжастақабылдауәліұйымдаспаған. Әлі де мақсаттытүрдеқараужәнекөру, тыңдаужәнеесту, т.бқажеттібіліктіліктеріқалыптаспаған. Тікелейқызығушылықпенбайланысты( ырықсыззейін), өйткеніқызықтыіске бала көңілі тез ауады. Еріккүшінталапететінырықтызейінәлі де балсанашардамыған.
Сана-сезiмдамыту мен «Мен» дегенөзiндiкерекшелiгiнбелгiлеужекетұлғалықдамытудыынталандырады. Балақайөзiнiңкiмекенiн, қандайекенiнсезiнебастайды. Өзiнiңмiнез-құлқынажәнеүлкенадамдардыңәлемiнеқызығушылықпенсаналытүрдеқарап, қоршағанортағабайланыстыбаланыңөзiнiңiшкiкөзқарасықалыптасады.Баланыңесiерiксiзсипаттаболады. Бала материалдыөзiiс-әрекеткетiкелейқатысуарқылыесiнесақтайды. Баланыңойлауқабiлетiсапалықөзгешелiгiменерекшеленедi. Оғанқиял мен шындықтыажыратуқиынғасоғады.Оғананимастикалықтүсiнiктертән. Айнала қоршаған заттардың бәрiн өзiмен салыстырады, олар да өзi сияқты ойлауға және сезiнуге қабiлеттi деп ойлайды. Сөз — балалардыңсенсорлықүдерiстерiндамытудажетекшiорыналады. Балалардың сөздiк қорын заттардың сынын, бiр-бiрiменқарым- қатынасын бiлдiретiн, мазмұнды қабылдауын қалыптастыратын жаңа сөздермен байытады.
Қазіргі қоғам талаптарының өзгеруіне байланысты, еліміздің көркейіп-өркендеуіне, ел талап-тілектерінің бет бұрыстарына байланысты жаңа ұрпақтың психологиясы да айтарлықтай өзгерістерге ұшырап, оны неғұрлым өмір талабына қарай өрістету міндеттері қойылып отыр. Бала психологиясынжан-жақты зерттеп, оны тереңбілу, оның даралық ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру балабақша тәрбиешілеріне жауапты да құрметтіміндеттержүктейді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
- Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Астана, 1998 ж.
- Қоянбаев Ж. Семья жәнебалалар мен жеткiншектертәрбиесi. Алматы: Рауан, 1990
- Мұқанов М. Жасжәнепедагогикалық психология. Алматы,1981 ж.
- Петровский А.В. Педагогикалықжәнежасерекшелiгiпсихологиясы. Алматы, Мектеп, 1989 ж.
- ҚазақстанРеспубликасыныңмемлекеттікжалпығаміндеттібілім беру стандарты. Астана – 2009.
Выготский Л.С. Собр. соч. Т.4. Детская психология. Москва, Педагогика, 1984. - Рубинштейн С.Я. Экспериментальные методики патопсихологии и опыт применения их в клинике. Москва, 1970.
- Ғаламтор
