“Латын графикасына көшудің себептері”

Латын әліпбиіне көшу ана тіліміздіңғылым мен білім саласындағы орнынтұрақтандырып, әлем халқының руханитұтастығын қамтамасыз етеді. Қазір қолданыстағыжазу барша халық үшін мәдени өсуін, рухани даму деңгейін көрсетеді. Бұл жазу – өткен мен бүгінді, бүгін мен ертеңгіні, келешекті жалғастыратынүлкен бір жол. Бүгінде де жазуымыз адамзатбаласының өткен заманнан, атадан мұра болыпқалыптасқан байлығымыз деп нық сеніммен айтааламын.

  Тіл лингвистикасы әрдайым даму үстінде болып, әр текті зерттеу жұмыстарын қажет еткені айдананық. Мәселен 1926 жылы ақпан айының 26-шыжұлдызы мен наурыз айының 5-і аралығы Бакуқаласында  түркітанушы филологтардың кезекті біржиынында жазу мәселелері қаралған болатын. Бакуде өткен бұл шарада тіліміздің түпкі жазуы – төте  жазуды латын графикасына көшіру жайыбірінші бүкілодақтық көлемде қаралған бастымәселе болды.Бұл шара түркі жұртының 600-денастам зиялысы бас қосқан кең көлемдегіқұрылтайға айналды. А.Байтұрсынұлы, Н.Төреқұлов, В.Бартольд, К.Юдазин, Т.Шонанұлы, Н.Яковлев сынды Ресей мен Қазақ ғалымдарытүркі халқының жазуын қайта жаңартуды бастытақырып ретінде қарастырып, жаңа графиканыңемлесі,  дыбысталуы,  әріп  саны, бунақтар  жайлысөз қозғады.  Жиында Н.Төреқұлов пенА.Байтұрсынов бастаған топ баяндама жасады. Бұлтұрғыда, түркі халықтарының ішінде латынжазуына көшуді ең алғашқылардың бірі болыпмәселе ретінде көтерген әрізбайжан  мемлекеті еді. Бұл нәрсенің себебін филолог Н.Ф.Яковлев: «әзірбайжан елінде қалалықтары 13%-ды құраса, сол 13%-ның  ішіндегі сауатты болу көрсеткіші 1% ғана құраған екен. Демек,  бұл көрсеткішті татарелімен  25%-ға төмен…» деп түсіндірді. Яковлевпенқатар, Жирков араб жазуының функциясы менқоғамдағы рөлі төмендегендіктен, жаңа тілдімеңгеруіміз үшін латын әліпбиінің қолайлы екенінайта кетті. Ал Л.В.Щерба: «әр халықтың өзіндіктілі мен әліпбиі болу керек» – деп   мүлдембейтарап позицияны ұстанды.  Ресей филологтарыорыс әліпбиінің  латын жазуынан кем түспейтінінайта келе, латын  жазуының артықшылықтарынкөрсете кетті:

1.​Жазуға ыңғайлы болуы;

2.Көзге салмақ түсірмеуі(кей әліпбидегі әріптермүлдем кішкентай);

3.​Техникалық қолайлығы;

4.​Бас әріптердің қызметі;

5.Сонымен қатар, араб әліпбиінің жазудағыкемшіліктерін де айта өтті:

6.​Оңнан солға қарай, ыңғайсыз жазылады;

7.​Жазуға қиындығы;

8.​Әріптердің өзгеріске ұшырап отырауы;

9.​Бас әріптің әліпбиде жоқтығы.

  Латын графикасына көшудің қандайартықшылығы бар? Міне, осы мәселеге тоқталыпөтсем:

–   Біріншіден, бүгінге дейін қолданыстағы кирилләліпбиі саяси жағдайдың әсерінен қолданысқаенген. Соның салдарынан қазақтың төл жазуынаәбден нұқсан келгені айтпаса да түсінікті емес пе?! Төл жазуына нұқсан келгені былай тұрсын, тұтастай тілдің тағдырына өз әсерін тигізбейқоймағаны анық. Негізінде жетілген әліпбилер көпдыбысты аз таңбамен-ақ береді.  Мысалға алсақ, ағылшын тілінде қырық бес дыбыс жиырма алтытаңбамен, француз тілінде отыз бес дыбыс жиырмаалты таңбамен белгіленген.Ал кирилл әліпбиіндеқазақтың төл жиырма сегіз дыбысы қырық екітаңбамен бекітілгенін жақсы білеміз. Осыныңнәтижесінде әліпбиіміздің тіл табиғатына қайшыкелетіні онсызда түсінікті. Тіліміздің табиғатынасай келмейтін таңбалардың мол жинақталуыныңтүбінде үлкен саясат жатыр. Әсіресе қазақ тілініңорфографиясы мен орфоэпиясында түрлі  табиғизаңдылықтар бұзылып, ал латын графикасындағыжаңа әліпби осындай қажетсіздіктер меныңғайсыздықтардан арылуға көмектеседі.

–​Екіншісі, әлемдегі түркі халықтарының 60 пайызының әліпбиі латын графикасына көшкен. Түркі халқында 7 дербес халық бар екені белгілі. Атап өтетін болсам – Әзербайжан, Кипр Түрікреспубликасы, Өзбекстан, Түркия,Түркіменстан, Қазақстан және Қырғызстан. Осылардың ішіндеқазақтар мен қырғыздардан басқасының бәріқазіргі таңда латын әліпбиін қолданады.

–​Үшіншіден, халыкаралық қауымдастықталатын графикалық әліпбиін, қолданудың маңызызор дей келе, латын әліпбиіндегі басқамемлекеттерді айтпағанның өзінде Жапония, Қытайтіпті кирилл әліпбиін қолданатын Беларусь, Ресей, Украина латын әліпбиінің өзіндік стандарттарықабылданып,бекітіп алған болатын.

     Осыдан кейін Ербол Тілешов қазақ әліпбиінлатын графикасына көшіруде туындайтын бірқатаруақытша қиындықтарды бөліскенін естеншығармаған абзал. Оның айтуынша, «Алдыменжаңа әліпбиге халықтың көз дағдысы мен қолдағдысын үйренуге біраз уақыт керек болады. Кирилл әліпбиіндегі әдебиеттерді  жаңа әліпбигекөшіру үшін де белгілі бір уакытты талап етеді.  Кейбіреулер латын әліпбиіне көшу мемлекеттіктілді үйретуді қиындатады дегенді айтып жатады. Бірақ бұл әліпбиге байланысты емес, ағылшын,қытай тілдерін, басқа да елдің тілінүйреніп жатқан жастарымыздың тәжірибесі бұғандәлел»,- деген болатын.

Латынға өту – ең алдымен ердің атынан бұрынелдің атын таза қазақша жазуға қол жеткізер едік. Біз бұрын да, талай айтып жазып кележатканымыздай, ең алдымен мемлекетіміздің атындұрыс нұсқасын енгізуіміз керек. ҚазақстанРеспубликасы емес, Қазақ Республикасы болуытиіс.  Қолданыстағы жазу үлгісі – өткен менбүгінді, бүгінгі мен ертеңгін, келешектіжалғастыратын үлкен бір жол. Қазірде жазуымызадамзат баласының өткен заманнан, атадан мұраболып қалыптасып келген байлығымыз. Қазақтарихындағы  қазіргі қолданыстағы кирилл қарпінтөртінші әліпби екені бәрімізге белгілі. Сонау тарихжылдарында сақ дәуірінен бастап, түркі кезеңінедейін қалыптасып келеді. Осы бір түркі заманынанмұра болып қалған «Руно» жазуынан бастап келеді. Одан кейін араб шапқыншылығы кезінде «төтежазу» ислам дінімен қалыптасып келеді.  Өзіміздіңлатын мен кириллицаны Кеңес өкіметі енгізгенболатын. Оның мақсаты – әліпбиге көшу арқылықазақ халқын есеңгіретіп, халықтық болмысынанайырып, өз дегендерімен жүргізу болатын.