Детерминизм принципін қазіргі заманғы түсіну. Қатты және қатты емес детерминизм
Жанатаев Данат Жанатайұлы
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің профессор , доценті
Мұқаш А.Б.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің магистранты
Детерминизм (лат. determinare − анықтау) – құбылыстардың оларды тудыратын факторларға табиғи және қажетті тәуелділігі. Детерминизм, ең алдымен, себеп-салдар түрінде (себеп-салдар) белгілі бір оқиғаның алдында болатын және осы оқиғаны тудыратын жағдайлардың жиынтығы ретінде әрекет етеді. Детерминизм ішкі жағдайлар арқылы сыртқы себептердің әрекеттерімен және ерекше заңдарға бағынатын сыртқы себептер арқылы ішкі жағдайлардың әрекеттерімен анықталады. Нақты әлемді өзінің объективті іс-әрекетімен өзгерте отырып, осы әлемнің тақырыбы өзі өзгереді. Осы іс − әрекеттің арқасында бір уақытта “сыртқы” − адамның маңызды күштері бейнеленген материалдық және рухани мәдениеттің өнімдері, ал “ішкі” – бұл өнімдерде олардың объективтілігі процесінде пайда болатын адамның маңызды күштері пайда болады. Детерминизм принципі-бұл барлық байқалатын құбылыстар кездейсоқ емес, бірақ белгілі бір себебі бар ғылыми тәсіл. Детерминизм принципі барлық құбылыстар себеп-салдарлық қатынастар заңымен байланысты екенін білдіреді, яғни болып жатқанның бәрі анықталуы және зерттелуі мүмкін және нақты салдардың не үшін пайда болғанын түсіндіретін себеп бар. Ежелгі дәуірде де ғалымдар алғаш рет детерминизм туралы, жалпыға ортақ Заңның, логостың болуы туралы, ол адамға, тұтастай табиғатқа не болатынын анықтайды. Детерминизмнің егжей-тегжейлі тұжырымдамасын жасаған Демокрит адамдар істің білмеуі мен басқара алмайтындығын жабу үшін іс идеясын ойлап тапты деп жазды. Кейінірек, XVII ғасырда Декарт механикалық детерминизм ұғымын енгізді, бұл барлық процестерді механика заңдары негізінде түсіндіруге болатындығын дәлелдеді. Осылайша, рефлекс заңына бағынатын адам мінез-құлқының механикалық табиғаты туралы идея пайда болды. Механикалық детерминизм сыртқы себептер олардың әсерінің әсерін тікелей және нақты анықтайды деген идеямен сипатталады. Әсер ету әсері жеке себептермен емес, қоршаған орта жағдайларының призмасы арқылы сынған және осы құбылысқа тән ішкі ерекшеліктермен анықталады. Ішкі ерекшеліктер, өз кезегінде, дамудың өнімі, алдыңғы өзара әрекеттесудің нәтижесі. Механикалық детерминизмнің басты ерекшелігі-зерттелетін құбылыстарды, жүйелер мен процестерді сипаттайтын барлық байланыстар мен тәуелділіктердің қатаң біркелкі сипаты. Мұндай детерминизм қатаң детерминация деп аталды. Қатаң детерминацияның маңызды ерекшелігі-объектілер мен жүйелердің мінез-құлқындағы кез-келген өзгерістер сыртқы әсерлермен, сыртқы себептермен және жағдайлармен толығымен анықталады. Денелер өздігінен белсенді бастамаға ие емес, олар тек сыртқы әсерлерді қабылдайды. Қазіргі детерминизм құбылыстардың өзара байланысының әртүрлі, объективті түрде бар формаларының болуын болжайды, олардың көпшілігі тікелей себептік сипатқа ие емес қатынастар түрінде көрінеді, яғни.бір-бірінің пайда болу сәттерін тікелей қамтымайды. Бұған кеңістіктік және уақыттық корреляциялар, функционалдық тәуелділіктер, симметрия қатынастары және т. б. Қазіргі ғылымда статистикалық үлестірімдер мен статистикалық заңдар тілінде тұжырымдалған ықтималды қатынастар ерекше маңызды. Алайда, құбылыстардың нақты өзара байланысының барлық формалары, сайып келгенде, жалпыға бірдей қолданыстағы себептілік негізінде қалыптасады, одан тыс шындықтың бірде-бір құбылысы жоқ, оның ішінде кездейсоқ деп аталатын оқиғалар да бар, олардың жиынтығында статистикалық заңдар анықталады. Жүйе элементтері арасында тұрақты, тұрақты қатынастар жоқ. Статистикалық жүйелердің ішкі құрылымының ерекшелігі кездейсоқтықты сипаттайды. Статистикалық жүйелерде осы жүйелер сипаттамаларының тұтастығы ішкі тұрақтылықпен анықталады. Бұл тұрақтылық ықтималдық және ықтималдық бөлу ұғымдары арқылы көрінеді. Тәуелсіз субъектілердің жүйелеріне тұрақтылық сыртқы жағдайлармен беріледі, бірақ қатаң анықтау тұжырымдамасынан айырмашылығы, мұнда сыртқы әсерлер жүйелердің жеке элементтерінің мінез-құлқында әртүрліліктің болуына мүмкіндік береді. Сыртқы жағдайлардың болуы статистикалық жүйелерді қалыптастыру үшін қажетті, бірақ жеткіліксіз шарт болып табылады. Бұл жүйелер сонымен қатар элементтердің күйлерінде тұрақсыздықтың болуымен және олардың арасындағы өзара әрекеттесудің белгілі бір түрімен (атап айтқанда, сызықты емес) сипатталады. 2 ғасырдың 20-жартысында ғаламның негізгі модельдерінде одан әрі өзгерістер орын алады. Бұл өзгерістер өзін-өзі ұйымдастыру құбылыстарының физика-математикалық негіздерін дамытуды және синергетиканың қалыптасуын білдіреді. Жаңа тәсілдердің негізін сызықтық емес идея құрайды. Сызықтық емес жүйелер, олардың қасиеттері олардың күйіне байланысты. Тиісінше, жүйелерді талдауда ішкі факторлардың, жүйелердің ішкі белсенділігінің рөлі мен маңызы күрт өсті. Күрделі жүйелердің жұмыс істеуі мен мінез-құлқын сипаттайтын өзін-өзі анықтау мәселесі бірінші орынға шықты. Сонымен қатар, қатаң детерминизм және ықтималды детерминизм іс жүзінде негізгі модельдердің екі шекті түрі ретінде қарастырылады. Біріншісі сыртқы детерминанттарды талдауға баса назар аударады және эволюциялық процестерде бәрі алдын-ала анықталған және түбегейлі жаңа ештеңе пайда болмайды деп санайды. Соңғысы ішкі детерминанттарға ерекше назар аударады, бұл болжауларға орын жоқ хаотикалық, акаузальды әлем туралы түсініктерге әкеледі. Өзін-өзі анықтау моделі негізгі модельдердің алғашқы екі класының синтезі ретінде әрекет етеді. Жаңа модель сыртқы және ішкі детерминанттардың (факторлардың) әсерін ескереді, эволюциялық процестерді талдауда қажеттіліктің әрекетін де, болашақтың ашықтығын да біріктіреді.
