Баяндама «Тест дегеніміз не»
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
- Математика және физика №3-2002 жыл – ғылыми -әдістемелік журнал
Тест (test) ағылшын сөзі. Оның қазақша аудармасы тексеру, сынау, байқау деген мағынаны білдіреді.
Тест ұғымының әр түрлі анықтамасы бар. Оның ішінде көп қолданылып жүргені «Тест дегеніміз- жауабы берілген тапсырма» деп тұжырымдалып жүрген анықтама. Тест мәселесінің ой-қырына терең бойламай айтылған бұл анықтама, оның мәнді белгілерін білдіре алмайды.
Жалпы тест терминін 1890жылы алғаш рет ғылымға енгізген американ психологы Дж. Кеттелл. Алайда, тест бойынша тексеруді 1864 жылы алғаш рет қолданған ағылшын Дж.Фишер. Және де,тестілеу мәселесінің теориялық негізін 1883жылы жасаған ағылшын психолог, Чарльз Дарвиннің немерелес бауыры Фрэнсис Гальтон.
Тест негізінен психологиялық тұрғыда яғни жеке адамның психологиялық – танымдық мүмкіндіктерін (адамның ақыл-ой деңгеін, интелектуалдық коэффициентің анықтау т.б.)
бағалау бағытында қолданылды.
Американ ғалымдары К. Спирмен мен Э. Торидайқтың еңбектері негізінде педагогика саласына да дендеп енгізіле бастаған тест ХХ ғасырдың 20 жылдарыңда бұрынғы кеңес мектебінде қолданыла бастаған. Осы кезде мектепке арналған тестілер жинағы да жарық көрді. Алайда, педагогтың ең басты міндеті оқушыға, студентке сапалы білім беру.
Әлемнің елдерінде кең қолданыс тапқан тест бізге де келді. Сол себепті,оның теориясымен таныса бастағанымыз жөн.
Жалпы тест тапсырмаларының төрт түрлі формасы бар. Олар:
- Жабық формадағы тапсырма
- Ашық формадағы тапсырма
- Сәйкестікті белгілейтін тапсырма
- Жабық формадағы тапсырмалар
- Бір ғана ақиқат жауапты таңдау қажет болатын тапсырмалар
- Бірнеше ақиқат жауапты таңдау қажет болатын тапсырмалар
- Ең дүрыс бір ғана жауапты таңдау қажет болатын тапсырмалар деп деп үш түрге бөлінеді.
- 1. Бір ғана ақиқат жауапты таңдау қажет болатын тапсырма.
Тест тапсырмаларының бұл түрі өз кезегінде
- екі жауапты
- үш жауапты
- бес жауапты т.б. тапсырмалар деп бірнеше түрге бөлінеді.
Мысалы: а) «Бұрыштарының саны үшеу болатын көпбұрышты – үшбұрыш деп атауға бола ма?
- ия 2. жоқ.
ә) Үшбұрыштың бұрыштарының саны
- төртеу үшеу
Бұл тапсырмалар ең қарапайым екі жауапты тапсырмалар болып табылады. Бұлардың бір-бірінен айырмашылығы бар. Атап айтқанда,біріншіден, бірінші тапсырма сурақ түрінед берілген, екіншіден, оның жауабы да қарапайым (ия, жоқ немесе тура, тура емес немесе ақиқат, жалған т.б.). Екінші тапсырма нақтыланған формада берілген сөйлем мен бір жауапты біріктіру арқылы ақиқат немесе жалған пікір алуға болады. Сондықтан мүндай тапсырманы (екінші тапсырма) формалды- логикалық негізде берілген тапсырма деп атайды. Екі жауапты тапсырмалар көбінесе психология, социология салаларында жиі қолданылады.
б) 7-а=4 теңдеуінің шешімі
- 6; 2; 3. 3.
тапсырмасы үш жауапты тапсырма болып табылады.
Бір ғана ақиқат жауапты таңдау қажет болатын тапсырмаларды құрастыру барысында басшылыққа алынатын қағидаларды (принциптердің) екітобы бар. Олар:
- тапсырманын жауабын құрастыру барысында басшылыққа алынатын қағидалар;
- тапсырманың мазмұнын құрастыру барысында басшылыққа алынатын қағидалар.
- Тапсырманың жауабын құрастыру барысында басшылыққа алынатын қағидалар.
1) Санға бірді қосса
а) келесі сан шығады
ә) кейінгі сан шығады
Бұл қағиданың қайшылық қағидасынан негізгі айырмашылығы қайшылық қағидасында бірінші жауапты екінші жауап теріске шығарса, қарама-қарсылық қағидасы бойынша іріктелген жауаптың біріншісін екіншісі жоққа шығарады, яғни бірінші жауаптағы тұжырым өзіне аноним тұжырыммен алмастырылады.
а) қайшылық қағидасы
Тапсырма жауабын бұл қағида бойынша құрастыру барысында бірінші жауап екінші жауап арқылы теріске шығарылады. Сондықтан көп жағдайда жауаптың логикалық схемасы «А және А емес»түрінде болып келеді. Мысалы а) 5+3 жазуы
1) өрнек; 2) өрнек емес.
ә) Барлық қабырғалары тең тіктөртбұрыш:
- шаршы емес; 2) шаршы
б) Қарама-қарсылық қағидасы
Тапсырма жауабы бұл қағида бойынша құрылғанда міндетті түрде бірінші жауапты екінші жауап жоққа шығаратындай бөлу керек. Мысалы: а) 3,7,11,15,19… сандарының қатары:
- өседі 2) кемиді.
в) Біртектілік қағидасы
Тапсырма жауаптары ұғымды жан-жақты емес, біржақты бағалайтындай яғни ұғым белгілі бір қөзқарас, белгілі бір бағыт бойынша ғана қарастырылады. Мысалы: а) 5:
1) жұп сан 2) тақ сан.
Бұл тапсырмада а) жұп сан, ә) екі таңбалы сан деген жауаптар бола алмайды себебі, олар
біртекті емес ә) 444 саны:
1) бір таңбалы 2) екі таңбалы 3) үш таңбалы
4) төрт таңбалы 5) бес таңбалы.
б) Қамту (кумуляция) қағидасы:
Бұл қағида бойынша тапсырма жауаптарын құрудың ерекшелігі мынада. Бірінші Бірінші жауапты екінші жауап, екінші жауапты үшінші жауап т.с.с. қамтиды. Мысалы: а) Шаршының:
1) қарама-қарсы қабырғалары тең
2) қарама-қарсы қабырғалары мен бұрыштары тең
3) барлық қабырғалары мен қарама- қарсы бұрыштары тең
4) барлық қабырғалары мен бұрыштары тең.
Бұл жағдай оқушыларды қандай -да мәселе жайлы толық білім жинақтауға толық білім жинақтауға толық жауап беруге үйретеді. Мұнда міндетті түрде ең соңғы жауаптың ғана дұрыс болуы міндетті емес. ә) Метр қандай шаманың немесе шамалардың өлшем бірлігі?
1) ұзындықтың
2) ұзындық пен массаның
3) ұзындық , масса және жылдамдықтың
4) ұзындық , масса , жылдамдық және уақыттың
5) барлық шамалардың
Келесі қағидалар тапсырманың мазмұнын анықтау барысында басшылыққа алынатын қағидалар.
- Тапсырма мазмұнының фасеттік қағидасы.
(Фасет дегеніміз- бір ғана тапсырманың әр түрлі нұсқада жазылу формасы). Осы қағиданың негізінде бір ғана тапсырма қиындығы әр түрлі деңгейде құрылып оқушылардың білім деңгейлеріне қарай үлестірілуі мүмкін. Мысалы: а) Бұрыштарының саны (2,3,4,5) болатын көпбұрыш
- үшбұрыш; 2. төртбұрыш; 3. бесбұрыш; 4. алтыбұрыш; 5. бұрыш деп аталады.
ә) (5,7,9,16,80) саны қалдықсыз
- 2-ге; 2. 3-ке; 3. 4-ке; 4. 10-ға; 5. 7-ге бөлінеді.
Мұндай тапсырманы мұғалім бірнеше оқушыға әр санды әркімге ұсына отырып, бірнеше оқушыға орындатуына болады. Сонда нақты оқушы мынандай тапсырма алуы мүмкін
а) Бұрыштарының саны 4-еу болатын көпбұрыш
- үшбұрыш; 2. төртбұрыш; 3. бесбұрыш; 4. алтыбұрыш; 5. бұрыш деп аталады.
ә) 9 саны қалдықсыз
- 2-ге; 2. 3-ке; 3. 4-ке; 4. 10-ға; 5. 7-ге бөлінеді.
Кейбір жағдайда, тапсырмада бір емес,екі, үш т.б. фасет болуы мүмкін. Мысалы: (6,7,8,9,10) сандары (2,3,4) сандарына қалдықсыз
- бөлінеді 2. бөлінбейді
- Импликация қағидасы.
Бұл қағида бойынша тапсырма мазмұны «Егер … …, онда … …» формасымен құрастырылынады. Мысалы:
а) Егер әр қосылғыш 5-ке бөлінсе онда қосынды
- 5-ке бөлінеді; 2. 5-ке бөлінбейді;
ә) Егер кез – келген натурал санға бірді қосса, онда
- келесі сан шығады; 2. кейінгі сан шығады.
б) Егер көпбұрыштың (үш, төрт, бес, алты,жеті) бұрышы болса, онда ол
- жетібұрыш; 2. бесбұрыш; 3. алтыбұрыш; 4. үшбұрыш; 5. төртбұрыш деп аталады.
Көптеген жағдайда тапсырманың мазмұнын және жауабын құрастыру барысында қолданылатын қағидалардың бірнешеуі бір тапсырманың өзінде үйлесімді қолданылады.
Мысалы:
Үшбұрыштың , төртбұрыштың, бесбұрыштың, алтыбұрыштың қабырғалары
А. Түзулер; В. Сәулелер; С. Кесінділер; Д. Жарты түзулер.
Бұл тапсырманың мазмұнын құрастырудың фасеттік қағидасы мен тапсырма жауабын құрастырудың біртектілік қағидасы үйлесімді қолданыс тауып тұр.
- Бірнеше ақиқат жауапты таңдау қажет болатын тапсырмалары.
Тест тапсырмаларының мұндай формасында тексерілінуші немесе сынақтан өтуші жауаптардың ішінен дұрыс жауаптардың барлығын яғни ұсынылған жауаптардың барлығын яғни ұсынылған жауаптардың бірнешеуін таңдайды. Сондықтан бұл жағдайдағы нұсқау «Барлық дұрыс жауаптарды дөңгелектеп қорша» немесе «Барлық жауаптар сәйкес келетін пернелерді бас» деген мағынада болып келеді.
Мысалы:
- Уақыт өлшем бірліктері
А. сантиметр; В. сағат; С. минут; Д. секунд; Е. килограмм.
- Үшбұрыш элеметтері
А. төбелері; В. ауданы; С. бұрыштары; Д. периметрі;
Е. қабырғалары; К. көлемі.
- Фигуралар
А. үшбұрыш; В. Нүкте; С. сан; Д. Бұрыш; Е. Өрнек; К. Кесінді;
Л. түзу; М. Теңдеу; П. Куб; Р. Қосылғыш.
Кейбір жағдайларда бұл формадағы тест тапсырмаларының нұсқауы «Ең мәнді себептерін таңдаңыздар» деген мағынада болып келеді. Сонымен бірге бұл жағдай көбінесе тарих, әдебиет пәндерінде көп қолданылады. Ал математика пәні объектілерінің негізінен нақты болуына байланысты мұндай нұсқаудағы тест тапсырмаларында сирек кездеседі.
Мысалы:
- Шаршының ең мәнді белгілерін таңдаңыз.
А. төрт қабырғасы бар
В. төрт бұрышы бар
С. қарама-қарсы қабырғалары тең
Д. қарама-қарсы бұрыштары тең
Е. барлық бұрынтары тік
К. барлық қабырғалары тең
Бұл тапсырманың жауабы Е және К болып табылатыны түсінікті. Себебі, алдыңғы жауаптар шаршының ғана емес бірталай төртбұрыш түрлеріне және тіктөртбұрышқа тән белгілер.
- Теңдеудің ең мәнді белгілерін таңдаңыз
А. құрамында әріптің болуы
В. құрамында қосу амалы таңбасының болуы
С. құрамында азайту амалы таңбасының болуы
Д. құрамында көбейту амалы таңбасының болуы
Е. құрамында бөлу амалы таңбасының болуы
К. құрамында санның болуы
Л. құрамында амал таңбасының немесе амал таңбаларының болуы
М. құрамында жақшаның болуы
П. құрамында теңдік белгісінің болуы
Р. құрамында теңсіздік белгісінің болуы
Бұл мағынадағы тапсырмаларға фасетті қолдануға да болады.
Мысалы:
- бұрыштың
үшбұрыштың ең мәнді белгілерін таңдаңыз.
тіктөртбұрыштың
А. үш қабырғасы; В. Екі сәулесі; С. барлық бұрыштары тік;
Д. бір төбесі; Е. Үш бұрышы; К. Үш төбесі; Л. Төрт бұрышы;
М. төрт төбесі; П. Қарама-қарсы қабырғалары тең; Р. Барлық қабырғалары тең.
Мұнда, бір ғана тест тапсырмасын бірнеше оқушыға бөліп беру арқылы олардың әрбіреуінің білімін тексеруге болады.
Бірнеше дұрыс жауапты таңдау қажет болатын тест тапсырмаларын бағалаудың екі түрлі тәсілі бар.
а) Оқушы барлық жауапты дұрыс көрсетсе ғана оған бір балл, ал дұрыс жауаптың біреуінен басқасын дәл тапса да нөл балл беріледі.
ә) Тест тапсырмасының қанша жауабы дұрыс болса, сонша балы бөлінеді де оқушыға тапқан дұрыс жауабының санына сәйкес балл беріледі.
- Ең дұрыс бір ғана жауапты таңдау қажет болатын тапсырмалар.
Бұл түрдегі тапсырмалар оқушылардан терең білім талап етеді. Себебі, бір қарағанда оқушыға ұсынылған жауаптардың кез келгені дұрыс болып, көрінуі мүмкін. Сол себепті мұндай бағыттағы тапсырмаларды оқушылар орындаудың алдында оның ерекшелігіне олардың назарын аудару қажет.
Мысалы:
- Рационал сан болып табылады
А. натурал сан
В. бүтін сан
С. бөлшек сан
Д. периодты бөлшек
- Егер
А. графигі жоғары бағытталса
В. графигі төмен бағытталса
С. а-нөлге тең емес болса
Д. дискриминанты нөлден артық болса онда ах²+вх+с=0 теңдеуінің екі түбірі болады.
ІІ. Ашық формадағы тест тапсырмалары.
Ашық формадағы тест тапсырмалары дайын жауаптар берілмейді. Мұнда, оқушы қажетті жауапты тауып, берілген тұжырымға қосып жазу арқылы ақиқат немесе жалған пікір алуға тиісті. Егер пікір ақиқат болса, жауаптың дұрыс, ал пікір жалған болса жауаптың қате болғаны.
а) 1,2,3,4,5 сандары ——– сандар деп аталады.
ә) Көпбұрыштың барлық қабырғаларының қосындысы оның ——– деп аталады.
б) Егер тіктөртбұрыштың барлық қабырғалары тең болса онда ол ——– деп аталады.
в) мм, см, дм, м, км ——– өлшем бірліктері болып табылады.
г) мг, г, кг, ц, т ——– өлшем бірліктері болып табылады.
Ұсынылған мысалдардан көрініп тұрғандай тест тапсырмаларын құрудың бұл формасында алдымен қандай да тұжырым алынады да, одан соң оның ішінен маңызды сөз (ұғым аты т.б.) алынып тасталады. Бірінші тапсырмада ондай сөз «натурал» деген сөз болып тұр.
Ашық формадағы тест тапсырмаларын құру барысында негізінен бұған дейін айтылған қағидалар басшылыққа алынады. Сонымен қатар мұнда бұрынғы қағидалар тобы тағы да бірнеше қағидалармен толыға түседі.
- Тапсырма мазмұнының вариативтілігі (фасеттілігі).
Мысалы:
Егер бір үшбұрыштың
үш қабырғасы
бір қабырғасы мен оған іргелес бұрыштары
екі қабырғасы мен олардың арасындағы бұрышы
сәйкесінше екінші үшбұрыштың
бір қабырғасы мен іргелес бұрыштарына
екі қабырғасы мен олардың арасындағы бұрышына
үш қабырғасына
тең болса, ол мұндай үшбұрыштар ——– болады.
Мұнда егер бірінші тапсырмада бір фасет болса, екінші, үшінші, төртінші тапсырмаларда екі фасет бар. Мұндай тапсырмалар оқушылардың бір бірінен көшірмеуіне және оқушылармен жеке жұмыс жүргізуге арналған. Сол сияқты, мұндай жағдайда оқушылардан әр түрлі тұжырымдарды үйлесімді байланыстыру арқылы қажетті нақты білімді анықтау талап етіледі.
- Қайтымдылық қағидасы.
Мысалы:
- Функцияның туындысын табу операциясын табу операциясын деп атайды.
- Дифференциалдау дегеніміз функцияның табу операциясы
- Функцияның алғашқы функциясын табу операциясын деп атайды
- Функцияның табу операциясын интегралдау деп атайды.
Қайтымдылық қағидасы тест тапсырмаларын фасеттік формада құру барысында да тиімді қолданысқа түседі.
Мысалы:
- Егер үшбұрыш
тік
сүйір
доғал бұрышты болса, онда оның болады
- Егер үшбұрыштың
барлық бұрыштары 90° кем
бір бұрышы 90°
бір бұрышы 90° артық болса онда ол бұрышты деп аталады.
- Егер екі түзулер қиюшымен қиылысса, онда
ішкі айқыш бұрыштар
ішкі тұстас бұрыштардың қосындысы 180° тең болады.
- Егер екі түзуді қиюшымен қиғанда пайда болған
/ /
онда түзулер параллель болады
Кейбір жағдайларда ашық формадағы тапсырмалар мен жабық формадағы тапсырмалар үйлесімді қолданысқа түседі.
Мысалы:
- ұшбұрыш А. жазықтықтағы
призма В. Кеңістіктегі
геометриялық фигуралар болып табылады
- 3х+5= 0
7х-2х-5=0
= теңдеуі.
-81=3х³
А. квадраттық; В. Сызықтық; С. көрсеткіштік
Д. логарифмдік Е. Тригонометриялық теңдеулер болып табылады.
Тест тапсырмаларының ашық формасында бір немесе бірнеше сөзді () маңызды ұғымды
қалдырып кету жағдайы жиі кездеседі.
Мысалы:
- Егер квадрат теңдеудің дискриминанты болса, онда оның екі шешімі бар.
- Егер квадрат теңдеудің дискриминанты болса, онда оның шешімі бар.
Бұл жағдайда 1-ші мысалда тек қана бір сөз «оң» қалдырылып кетсе 2-ші мысалда бірнеше сөз «оң», «нөлге тең», «екі», «бір» қалдырылып кеткен.
Мұндай бағыттағы тапсырмаларды фасет арқылы да түсіндіруге болады.
Мысалы:
- ромб
трапеция фигуралары болып табылады.
…………..
- Анықтайтын және анықталатын ұғымдар көлемдерінің мөлшерлес, шамалас болу қағидасы.
Мысалы:
- Барлық қабырғалары тең төртбұрыш деп аталады.
Мұнда оқушыдан талап етіп отырған жауап «ромб». Мұнда оқушы «шаршы» деп те қоюы мүмкін. Бірақ бұл жауап дұрыс болмайды. Себебі,анықтайтын ұғым (төртбұрыштың) көлемі анықталатын ұғымның (шаршының) көлемінен артық. Сол себепті бұл мысалды былай тұжырымдаған жөн.
Барлық қабырғалары тең төртбұрышты дейміз. Мұнда жауап «шаршы».
Ашық формадағы тест тапсырмаларын бағалау да жабық формадағы тест тапсырмаларын бағалауға қарағанда мұғалім шығармашылығын қажет ететін күрделі шаруа.
Кейбір мамандар әсіресе екі белгісіз сөзді табуға арналған тест тапсырмаларын мына тұрғыдан бағалайды.
а) екі сөз де дұрыс табылса -2 балл.
ә) бірінші сөз дұрыс, ал екінші сөз дұрыс емес болса – 1балл
б) бірінші сөз дұрыс емес, ал екінші сөз дұрыс болса -1балл.
в) екі сөз де дұрыс болса – 0 балл.
Жалпы айтқанда ашық формадағы тест тапсырмалары мүмкіндігінше нақты, айқын болған жөн. Мынандай жағдай тәжірибеден белгілі. Мысалы, «Үшбұрыш дегеніміз»
тұратын фигура деген тапсырмаға оқушылар «үш төбеден» деген сияқты белгілі бір көз қарасымен қарағанда дұрыс болып табылатын, тапсырма жауабын талап етушінің толық қанағаттандырмайтын жауаптар болуы мүмкін. Сол үшін мұндай жағдайды болдырмас үшін не тест тапсырмасын нақтылау, не тест басталар алдында түсіндіру жұмыстарын жүргізген абзал
Қорыта айтқанда ашық формадағы тапсырмалар әр түрлі пікір (анықтама, формула, заңдылық ( егер … … …, онда түрінде т.б.), мысал, теорема т.б. ), түрінде кездеседі.
Ашық формадағы тапсырмаларды құрастырудың негізгі қағидалары: Вариативтілік (фасеттік), қайтымдылық, ұғымдардың мөлшерлестігі болып табылады. Бұған қоса, кез келген тұжырым үшін маңызды болып саналатын қысқалық, нақтылық, терісеместілік,
үйлесімділік т.б. сияқты қағидалар бұл жағдай үшін де маңызды.
