даму психологиясы

нақты объектілерді басқару;
экранда көрініс тапқан түрлі объектілердің, қүбылыстар. дың, процестердің үлгілерін басқару;
оқу процесінің нөтижелеріне автоматтық бақылау (өзіндіқ бақылау) жасау жөне бақылаудың нәтижелері бойынша тестілеу, түзетулер енгізу.
Жоғарыда атап өтілген білім беру қызметінің түрлері, біріншіден, оқушылардың ой өрісін кеңейтуге бағытталған өдістемелерді жасауға мүмкіндік береді; екіншіден, оқушыла- рға эстетикалық төрбие беруді жоғары дәрежеге көтеруге; үшіншіден, қазіргі адамдар үшін өте қажетті тиімді шешімдер қабылдай білу немесе қиын жағдайлардан шығудың жолдарын таба білу сияқты коммуникативтік қабілеттерді қалыптасты- рып, дамытуға мүмкіндік береді.
Жоғарыда сипатталған информациялық және коммуника- циялық технологиялардың негізінде қалыптасқан білім беру қүралдарының жаңа түрлерінің мүмкіншіліктері жөне олардың бүгінгі таңдағы педагогика ғылымы саласында жүзеге асыры- луының түрлі жолдары бар. Атап айтқанда:
білім беретін бағдарламалық қүралдар, ал олардың әдістемелік қызметі төмендегідей болып келеді: игерілген білім мөлшерінен хабардар ету, оқушылардың білім алу немесе төжірибелік қызмет төжірибелері мен өзіндік қабілеттерін қалып- тастыру жөне кері байланыстар арқылы айқындалған оқу мате- риалдарын игерудің қажетті дәрежесін қамтамасыз ете білу;
оқу материалдарын игерудің дәрежесін бақылауға (өзін- өзі бақылауға) арналған бағдарламалар;
оқушылардың хабарларды белгілі бір жүйеге келтіру қабілеті мен төжірибесін қалыптастыруға арналған информациялық- ізденістік бағдарламалар жүйесі мен информациялық-анықта- малық бағдарламалық қүралдар;
оның басты қүрылымдық және функциональдық сипатта- маларын оқып-білу нақтылығының белгілі бір аспектісін қам- титын имитациялық бағдарламалық қүралдар (жүйелер);
объектінің, қүбылыстардың, процестің немесе белгілі бір жағдайдың (нақты және “виртуальды”) үлгілерін жасауға арна- лған моделдік бағдарламалық қүралдар;
оқу материалдарын көрнекілік жағынан беруді қамтама- сыз ететін көрсетілетін (демонстрациялық) оқу қүралдары;
түрлі оқу жағдайларына (мысалы, оқушылардың дүрыс шешім қабылдай білу немесе іс-өрекеттің тиімді стратегиясын таңдай білу қабілеттерін қалыптастыру мақсатында) арналған ойын түріндегі бағдарламалық қүралдар;
демалыс кезінде қолданыс табатын бағдарламалыК қүралдар.
Бағдарламалық құралдардың білім берудегі дидактика- льіҚ мүмкіндіктерінің өсуі:
Бағдарламалық құралдар мазмұнының ғылымилығы — сол бағдарлама құралдарының тікелей көмегі арқылы нақты ғылы- ми мәліметтер алуды көздейтіндігімен сипатталды. Мұндай даағдайда үлгілер жасау мүмкіндігі, зерттелетін объектілерді, құбылыстарды, процестерді (нақтыларымен бірге “виртуальды- лықтарды” да) имитациялау — зерттелетін процестердің заңды- лықтарын өз беттерімен аша білуді көрсететін ғылыми жүмы- стардың өтуін қамтамасыз етуге дөнекер бола алады.

Түсініктілік жағдайында берілген бағдарламалық оқу мате- риалдары, оқу процесін ұйымдастырудың формалары мен әдістері оқушылардың дайындық дәрежесіне де, одан қалды жас ерекшеліктеріне де сәйкес келуі кажет.

Бейімделушілік болса мүмкіндігінше оқушылардың өрқай- сысымен жеке жұмыс істей білуді, үсынылған оқу материалын қабылдаудағы оқушылардың өзіндік қабілеттерін үнемі ескеріп отыруды қажет етеді.

Оқудың жүйелілігі мен реттілігі бағдарламалық қүралдарды қолдана отырып, ойдағыдай білім алу мен белгілі бір тәжірибеге ие болу барысында реттілік пен сабақтастық алгоритмін игеру мақсатында оқушылардың үғымдар, фактілер жүйесі мен білім алу тәсілдерін логикалық байланыста игере білуді көздейді.

Оқудың зерделілігі және оқушы қызметінің белсенділілігі мен өзіндік сипаты білім берудің нақты мақсаттары мен міндеттерін дүрыс түсіне білу жағдайына сәйкес келетін білім алуға байланысты хабарлар алуды өзіндік әрекеттер бағдарла- малары қүралдарымен қамтамасыз етуді көздейді. Оқушы қызметінің жандануы бүл арада экранда көрініс тапқан жағ- дайды өз бетімен басқара білуімен тығыз байланысты болып келеді: оқу қызметінің режимін таңдау; өзіндік шешім қабыл- дау керек болған жағдайдағы іс-әрекеттердің варианттылығы.

Оқу нөтижелерін игерудің нақтылығы бағдарламалық қүрал- дардың көмегіне сүйене отырып, оқушылардың оқу материалы- ның мазмүнын, ішкі логикасы мен қүрылымын саналы түрде игеруді мақсат етеді. Ал бүл мақсат өзін-өзі бақылау, өзін-өзі түзету жөне бақылауды кері байланыстар негізінде қамтамасыз ®ту арқылы жүзеге асады.

Оқушының интелектуальдық потенциалын дамыту оның ой- санасының дамуын жан-жақты қамтамасыз етуді көздейді: күрделі Жағдайлар туындаған кездерде тиімді дүрыс шешімдер немесе нарианттық шешімдер кабылдай білу қабілетін қалыптастыру; °Қушының хабарларды өңдей білу қабілетін қалыптастыру.

Бағдарламалық қүралдармен жүмыс істеуде суггестивтік №ылшынның зи££езі деген сөзінен алынған, ұсыныс жасау, КеҢес беру деген мағынаны береді) кері байланыспен қамтама- сЫз ету мүмкіндігі — бағдарламаның оқушының әрекетіне беретін ^ауабын қамтамасыз етуді көздейді. Атап айтқанда: бағдарла- ма бойынша жасалынатын жұмыстың логикалық жағынан аяқта- лған әрбір кезеңіндегі оқу процесінің нәтижелері бойынша белгілі болған қателіктерді болжауды бақылау кезіндегі байланыстар- ды жүзеге асырады жөне ұсынылған гипотеза мен жорамалды құптауға немесе оны жоққа шығаруға байланысты бүдан өрі не өрекет жасауға болатындығы жайында бағдарламалық кеңес алуға мүмкіншілік туады.

Бағдарламалық құралдардың мазмүны мен оны дайын- дауға деген эргономикалық талаптар одан әрі күшейе түседі. Мүндай кезде төмендегі жағдайлар басты назарда болуы шарт:
оқушылардың жас мөлшерлерімен қатар олардың өзіндік ерекшеліктерін, жүйкелер қызметін үйымдастырудың әр түрлерін, ойлаудың өр түрлерін, интелектуалдық жөне эмоционалдық (сезімдік) қабілетті қалыптастырудың заңдылықтарын үнемі ескеріп отыру;
оқушылардың бағдарламалық қүралдармен жүмыс істеу кездерінде жағымды стимулдің, оқудың мотивизациялық дәрежесінің артуын қадағалап отыру;
хабарларды және т.б. бейнелеуге талаптар қоя білу.
Білім беру саласында жаңа информациялық технология- лардың қүралдарын пайдаланудың тиімді бағыттарын ескеру.
Бүгінгі таңда эксперттік оқу жүйелерін (ЭОЖ) кеңінен қолданыла бастауына байланысты өдіскерлердің (методистердің) алдында зор мүмкіндіктер туындауда. Эксперттік жүйелерді шартты түрде екі топқа бөледі: бірінші тобында ықтимал пай- ымдауларға негізделген пікірлер қолданыс табады; ал екіншісінде — логикалық пайымдауларға негізделген пікірлер басты назар- да болады. Біздің ойымызша, эксперттік оқу жүйелерін жүзеге асыруға себепкер болатын эксперттік жүйенің екінші тобынын мүкіншіліктерін дер кезінде пайдалана білген дүрыс болады, өйткені мүндағы пайымдаулардың барлығы да қатаң логикаға негізделген. Білім алудың басты қүралдарының бірі ретінде танылған эксперттік оқу жүйелері қойылған талапқа сай белгілі бір оқу мақсаттарын шешу барысында айтылған пікірлерден хабардар етіп отырады, яғни жүйені пайдаланушы мен жүйенің арасындағы диалогты қалыптастырады. Эксперттік оқу жүйелері үш шағын жүйелердің (подсистема) жиынтығы ретінде көрініс табады: қатынастардың шағын жүйесі (енгізу машинасы + білім алу үлгісі); түсініктемелердің шағын жүйесі (интерфейс); түрлі білім салаларын (білімдер базасы) игерудің шағын жүйесі. Эксперттік оқу жүйелері, біріншіден, оқылатын пөннің мақсат- тарын жүзеге асырудың стратегиясы мен тактикасын сүхбат- тық жағдай шеңберінде шешуді қамтамасыз етсе, екіншіден оқушылардың білім дәрежесін, төжірибесін жөне қабілеттерін оқу мен бақылаудың дүрыстығын бағалау нөтижелері арқылЫ. ал үшіншіден басқару жүйесін автоматтандыруды түтастай соЛ жүйенің тікелей көмегі арқасында қамтамсыз ете алады. ОқушЫ- ны өз бетімен жүмыс істей білуге баули отырып, эксперттін оқу жүйелері танымдық қызмет процестерінің дамуына қолай- лы жағдайлар туғызады, оқудың мотивизациясын өзіндік қызметтің варианттылығы есебінен одан өрі күшейтеді және өзін-өзі бақылау мен өзін-өзі түзетудің мүмкіншіліктерін арт- тырады.
Білімділікті танытудың тиімді өдістерінің қатарына белгілі бір пөннің мазмүнына бағыт-бағдар алған мөліметтердің оқу базасын (МОБ) жатқызуға болады. Мөліметтердің оқу базасы мөліметтер легінің қалыптасуын (белгілі бір белгілері бойын- іна) қамтамасыз ете алады, яғни фактографиялықпен қоса түрлі хабарлар мәліметтерін жинау, сақтау жөне пайдалану мүмкін- шіліктерін дер кезінде тудырып отырады. Атап айтқанда: қол- да бар мәліметтерді өңдеу, оларды іздестіру (таңдау, бір жүйеге келтіру), хабарларды өздерінің белгілері бойынша талдау жөне модификациялау; редактордың мәтінді, шешімдерді бақылау нәтижелерін, жүмыс регламентін пайдалана білуі. Мөліметтердің оқу базасын хабарларды өңдеуге байланысты өзіндік жүмыс барысында қолдануға болады (мысалы, қажетті хабарларды белгілі бір белгілері бойынша іздестіру процесі кезінде жөне мөліметтердің оқу базасын жаңа мазмүнмен толықтыру кезінде оларды тал- дап, модификациялау барысында).
Белгілі бір пөн аймағына бағытталган білімдердің оқу базасы (БОБ) оқушының өзіне тиімді оқу режимін таңдап алуы негізінде өз бетімен білім алуын жүзеге асыра білуін мақсат етеді. Білімдердің оқу базасы (БОБ): белгілі бір пөннің басты үгымдарының сипаттамасы мен анықтамаларын қамтитын сол пән мөліметтерінің оқу базасының болуын; есептерді шешудің стратегиясы мен тактикасын; сол пөнге байланысты берілетін жаттығулардың, мысалдар мен есептердің комплексін жасауды; оқушының білім деңгейі жайында (бастауыш, аралықпен қатар тікелей оқу процесі барысындағы) хабарларды қамтитын оқу әдістемесін жасауды; оқушының жіберген қателіктері жайын- дағы мәліметтер базасымен қатар жіберілуі мүмкін деп санала- тын қателіктердің тізімі мен оларды түзету жайындағы хабар- ларды қамтуды; оқудың өдістемелік төсілдері мен үйымдық формаларының тізімін қамитын мөліметтер базасын жөне т.б. жасауды көздейді. Өздеріңіз аңгарып отырғандай, білімдердің оқу базасы диалогты өз деңгейінде үйымдастыруга қолайлы Жагдайлар туғызып отырады.