Қараңғыда қазағыма шам жақтың
Тіліміз осы аралыққа дейін өзекті тарихы мен туыстас тілдердің мәселесі жайында жиі қарастырып келді. Жалпы оқу процесінде қолданылатын құзіреттілікті меңгерумен қатар жеке тұлғаның дамуы керек екендігі көрсетіліп келеді. Ұстаз бен оқушылар арасындағы ынтымақтастық қарым-қатынасты қалыптастыру тәсілі ретінде тілдің оқыту технологиясының ерекшеліктері ашылады. Шетелдік түрлі тәжірибені оқу үрдісінде қолданудың негізгі әдістері қарастырылып, шет тілінен әсіресе туыстас тілдерден түрлі мысалдар тұжырымдалады. Аралас тілде оқытудың артықшылықтары мен кемшіліктері атап өтіледі. Осы мәселелерді қамти отырып, тіліміздің тереңнен басталатын өзегін ақтарып, тұжырымдайтын боламын. Жаңа білім беру стандарттарына көшудің қазіргі кезеңінде білім берудің ең маңызды міндеті – оқыту үдерісіне қатысушылардың өзара әрекеттесуі. Оқыту процесі тек құзіреттілікті меңгеру ғана емес, сонымен қатар жеке тұлғаның дамуының, рухани-адамгершілік дамуының және жеке тұлғаның әлеуметтенуінің стимулы болуы керек. Мұғалім оқушыларға жай ғана білімді жеткізіп қоймайды, сонымен қатар оқу-тәрбие процесінің серіктесі, оның шабыттандырушысы, жетістіктері мен сәтсіздіктерін түсіндіреді. Дәл осы тұста оқушы ұстазы арқылы өзінің түрлі ұстанымдары мен тілінің ең маңызды құндылықтарын сіңіре бастайды. Мұғалім мен оқушылар арасындағы ынтымақтастық қарым-қатынасты қалыптастыру – өмірлік оқытудың негізгі идеясы іспеттес. Алайда туыстас тілдермен араластырып сөйлеу – қоғамда ең үлкен алаңдаушылық тудырып бара жатқаны белгілі. Сондықтан шығармашылық жұмысымда тілімізде сипат алған мәселелерді қамти отырып, қоғамдағы орасан күшке ие болған орыс тілінің және өзге де көршілес тілдердің қолдану аяларын анықтайтын боламын. Осылайша, әдебиеттерді талдай отырып, біз студенттердің өмірлік тәжірибесін анықтау және жаңарту әдістерін қарастырып, соның ішінде шет тілін оқыту кезінде, олар арқылы студенттерді бірлескен іс-әрекетке біріктіру негізінде оқу тапсырмаларын орындауды қамтамасыз етуге болады. Мұндағы ең әуелгі мақсат – ынтымақтастық және олардың өмірлік тәжірибесіне негізделген тілдің маңыздылығын жоғалтпау. Жаңаша оқытуда қарастырылған мәні мен әдістері оның шет тілін оқытудағы келесі артықшылықтарын бөліп көрсетуге мүмкіндік берді. Біріншіден, оқу процесінде оқушылардың жеке көзқарасты тәжірибесіне сүйену, әрқайсысының маңыздылығы мен құндылығын арттыруға көмектеседі, оқушылардың танымдық белсенділігін дамытады, табысқа жету жағдайын жасайды. Екіншіден, оқу үрдісі оқытуды нақты жағдай ретінде ұйымдастыруға мүмкіндік береді, соның нәтижесінде тәжірибе де жинақталады. Тәжірибенің сапалық деңгейі артқан сайын тіліне деген тұрақты ұғымдары қалыптаса бастайды. Үш тілде қатар оқытудың бірдей маңызды артықшылығы оның бірлескен танымдық мұғалім мен студенттер арасындағы интерактивті өзара әрекеттесу болып табылады. Мұғалім – ынталылықтың көрінуіне жағдай туғызатын, қажетті тақырыптар мен тапсырмаларды талқылауға арналған сұрақтарды ұсынатын білім беру ақпаратының бір көзі ғана. Сонымен бірге студенттер оқу-тәрбие процесінің толыққанды қатысушысына айналады, олардың тәжірибесі пікірдің, білімнің тәрбиелік конструктивті өзара әрекеттесуінің маңызды көзі ретінде қызмет етеді, сол арқылы мұғалім мен оқушының мақсат бірлігімен жолдарды бірлесіп таңдауымен сипатталады. Оған жету әдістері анықталады. Өз бетінше әрекетінің мақсатын жүзеге асыруға және тұжырымдай білуге үйретеді. Білім беру проекцияларының шығармашылық синтезі технологиясы білімнің білім беру объектісі шығармашылық түрлендірілген, кіріктірілген ретінде ұсынылған кезде шығармашылық ізденістерді ынталандырады. Адамның бұл қыры дамыған сайын, ұлттық өзегінің тарихи танымына терең үңіле алатын дәрежеге жетеді. Ерекше оқытудың келесі артықшылығы – шет тілін оқытудың құрамдас бөлігі болып табылатын оқушылардың коммуникативті мәдениетін дамыту. Артықшылықтармен қатар шет тілі мұғалімдері жалпылама тәжірибесін талдау негізінде өмірлік оқытудың кемшіліктерін де анықтай алады. Шығармашылық сипатқа ие және нұсқаларды тұрақты таңдауды қамтиды, яғни ол тәуекелмен объективті түрде байланысты. Педагогикалық жоспарды таңдауға, жаңаша оқытудың әдістеріне қатысушылар арасындағы қарым-қатынасты қабылдауға, мұғалімнің психологиялық және физикалық шығындарын арттыруға жауапты. Осылайша, ұстаз өз тәлім берушілеріне танымын кеңейтуге арналған түрлі әдебиеттерді талдап, тәлім алушылаоының өмірлік тәжірибесін анықтау жене жаңарту әдістерін қарастыра отырып, қорытындылар жасауы тиіс. Бұл тәжірибені пайдалану білім беру міндеттерін жүзеге асыруды қамтамасыз етеді, оның ішінде өмірлік тәжірибесіне негізделген ынтымақтастыққа бірлескен іс-әрекеттерге жетелей алады. Қоғамға жаңа әлеуметтік-экономикалық және саяси жүйелерде өз орнын таба алатын тұлғалар қажет болғандықтан, қарым-қатынас өмірмен жүретін – саналы да тұрақты білімнің қажетті шарты осы болмақ. Ұлттың сөйлеуінде қолданудан соң ғана шет тілін үйренуге деген қызығушылығын тиімді дамытуға мүмкіндік береді. Ендеше көршілес мемлекеттердің тарихи толғамды өткерген өткелдеріне назар салайық. Жалпы Қырғызстан да бұл ережеден тыс қалған жоқ. Бір қызығы, тілді орыстандыру саясатын өзгертуге түрткі 1988 жылы Мәскеуде пайда болды. Кеңес Одағы Коммунистік партиясының директивалары бойынша Қырғызстан Компартиясының консервативті басшылығы орыс пен қырғызды теңестіруге бағытталған саясатты қабылдады. Бірақ Кеңес Одағында көтерілген ұлтшылдық қозғалыстар келесі айларда тіл саясатын одан әрі ингенизациялауға қысым жасады. 1989 жылы қыркүйекте Қырғызстанның заң шығарушы органы «Мемлекеттік тіл туралы» заң қабылдап, қырғыз тілін мемлекеттік тіл мәртебесіне көтеріп, орыс тілін «ұлтаралық қатынас» тіліне жатқызды. 1989 жылғы тіл туралы заңның қабылдану және жүзеге асырылу саясаты осы мақаланың тақырыбы болып табылады. Негізгі назар заңда көзделген тілдегі амбициялық өзгерістерді жеңілдету немесе баяулату үшін этникалық және тілдік топтар арасындағы күреске бағытталған. Көшелер мен қалалардың атауларын өзгерту сияқты символдық өзгерістер, бірақ елдегі білім беру, экономикалық және саяси мүмкіндіктерді қайта құру да назардан тыс қалмады. Бірнеше мәселе танымалдылықты жеңімпаздар мен жеңілгендерге бөледі. Мысалы, тіл туралы заң славян халқының Қырғызстаннан жаппай көшіп кетуіне катализатор болды. Посткеңестік дәуірдің алғашқы екі жылындағы тіл реформасының барысын қадағалай келе, мақала тіл саясатындағы саяси күштердің корретариясын талдаумен аяқталады. Орталықтың тіл саясатын ингенизациялауға деген ұмтылысы 1930 жылдары әлсіреді. Тілге деген жаңа көзқарас Қырғызстанда, сол кездегі Қырғыз автономиялық облысында 1934 жылдың маусымында жергілікті коммунистік партия қырғыз тілін одан әрі дамытуды «советизмдер мен интернационалдық, көп ұлтты терминологияны орыс тілі арқылы барынша пайдалану арқылы жалғастыру» туралы бұйрық бергенде айқын көрінді. Қырғыздарды орыстандыру 1940 жылы латын қарпін кириллицаға ауыстырумен жалғасты, бұл аймақта орыс тілін оқытуды жеңілдету үшін жасалған қадам. Қырғыз жазушысы Шыңғыс Айтматовтың айтуынша, 1930 жылдардан кейін Бішкекте қырғыз тілді мектеп ашылған жоқ. Көршілес тілдің толық даму тарихы әлі жазылмағанымен, Сталиннен кейінгі дәуір позициясының бұдан да күрт төмендегені анық. Бұл құлдырауға үш фактор әсер етті. Біріншіден, Сталиндік жылдардағы барлық қатыгездіктерге қарамастан, ұлтшылдықтың терең дерлік бастапқы тамырын байсалды тану болды. Хрущевтің тұсында олай емес, оның «ұлттардың болашақ «біріктірілуі» туралы аңғал сенімі» жергілікті тілдердің тікелей есебінен орыс тілін дамытуды ынталандырды. Мектепте қырғыз тілін үйрену, бұл саясат орыс тілін элиталық қарым-қатынасты тез монополиялауды қамтамасыз етті. Соғыстан кейінгі дәуірдегі тіл саясатының қатаюымен бірге Ресей мен Украинадан жұмысшылардың славян емес аймақтарға, әсіресе Орталық Азияға жаппай қоныс аударуы болды. Ең алдымен Мәскеудегі кәсіпорындар жалдаған бұл жұмысшылар Шу алқабында және оның жаңадан өнеркәсіптік дамып келе жатқан қалаларында жұмысшы ақсүйектеріне айналды». Орыстың елде қалуы және қанша уақыт болуы қырғыздар арасындағы қарым-қатынасқа, сондай-ақ этникалық азшылықтардың қарым-қатынасына байланысты болуы мүмкін. Саясат әдетте солтүстік-оңтүстік, алқаптық және рулық бақталастықпен жүргізілді. Қазіргі саясаттың қыр-сырлары қауесет пен жорамалда қалып қойғанымен, байсалдылардың аймақтық базасы Солтүстікте, Ыстықкөл, Кемин арасында екені анық. Орташа адамдар әсіресе осал, сондықтан оңтүстіктегі аз орыстанған жеріндегі элитасының ұлтшылдық шабуылына әсер етпей қоймай отыр. Болашақтың мәселесі – бұл мәселе қанша уақытқа дейін созылады және тұрақталатынында болып отыр. Жоғарыда аталған тілді қозғаған себебім, кеңес үкіметінің уақытындағы барша түркі тілдеріне ортақ мәселе мен жүзеге асқан іс-шаралар бір-біріне өте ұқсас болды. Соның айқын дәлелдерінің бірі, тағы да бір қозғайтын мәселеміз – Өзбекстанның сөйлеу тілдерінің тарихында. Өзбекстан жаһандық білім беру кеңістігіне енуге ұмтылуда, осыған байланысты білім беру жүйесін жаңғырту қажеттілігі туындады. Осыған байланысты салыстырмалы педагогиканың маңыздылығы артып келеді, оның негізгі пәні білім берудің жетістіктері мен ерекшеліктерін зерттеу болып табылады. Әр түрлі елдердің жүйесі, оларды өз тәжірибесін жақсарту үшін қабылдау және қолдануында. Ал салыстырмалы педагогика педагогикалық ғылымның салыстырмалы түрде жаңа саласы болғанына қарамастан, ол әлемдік білім беру жүйесін қалыптастыруда маңызды рөл атқара отырып, қарқынды дамып келеді. Салыстырмалы зерттеулердің арқасында салыстырылған елдер зерттелген салалардағы кемшіліктерді анықтауға және жоюға мүмкіндік алады. Әлемдік даму тенденцияларына бағдарлану және жұмыс істейтін білім беру кеңістігіне ену – көптілді білім беру саласында ерекше өзгерістерге әкелді. Осы қарым-қатынастарды реттеудің әртүрлі тәсілдері берілген. Дыбыс әдісі, әрине, негізінен фонетикалық емлеге бейімделген. Емле фонетикалық болған жерде дыбыстық әдісті қолдану заңдылық және ол ең жақсы нәтиже береді. Американдық әдістің өзінен ерекше құпиялары мен артықшылығы жоқ, ол жай ғана, мен айтып өткенімдей, ағылшын тілінің қажеттіліктеріне және айқын тарихи емлесі бар барлық тілдерге негізделген түрде бейімделген. Ағылшын тілінен айырмашылығы, өзбек тілінде нақты және анық емес артикльдер жоқ. Қай зат туралы айтып отырғанымызды білгенде, осы нақты зат жұрнағын алады. Қазір екі әдіс қолданылады, былайша айтқанда: бір жағынан, дыбыстық әдіс, екінші жағынан, тұтас сөздер әдісі немесе американдық әдіс. Бұл әдістердің әрқайсысының өзіндік табиғи ауқымы бар. Американдық әдіс, аты айтып тұрғандай, ағылшын тілінің негізінде пайда болды және ағылшын тілінің тарихи емлеге ие болуына байланысты пайда болды, оның ішінде дыбыстық әдісті өз тілінде қолдану өте қиын. Бұл жерде, шынында да, әріптер мен дыбыстардың сәйкестігінің ережелері өте қиын, көбінесе түсініксіз. Сондықтан олар бастапқыда кейбір иероглифтер сияқты тұтас сөздерді береді. Содан кейін, осы палаталардың жеткілікті түрде қамтамасыз етілуі негізінде әртүрлі тәсілдермен, әртүрлі модификациялармен балалардың миына қабылдауға жеңіл, ұғынықты түрде жеткізуге тырысады. Қазақ тілінің төл графикасы қарастырылып, оның дамуына Кеңес Одағы саясаты және басқа да туыс елдерге әсері көрсетілген. 1940 жылы КСРО аймағының ұлттық саяси күштерінің ықпалымен кирилл әліпбиіне көшті және бұрын қазақ тілінде болмаған орыс әріптерімен толықтырылған алфавит құрастырылды. Бұл өз кезегінде тілдің даму заңдылығына жат заңдылықтардың енгізілуіне ықпал етті. Бұрмаланған, бұл жағдай өте күрделі емле болды. Осы себепті ғалымдарымыз бірнеше рет орфографиялық сөздіктерді өңдеді. 1929 жылы латын әліпбиіне көшуге байланысты Қазақстанда емле реформасы жүргізілді. Сондықтан ол жат сөздерді жергілікті тілдің емлесі бойынша жазуды талап етті. Қазіргі таңда Қазақстанда қазақ тілі кирил қарпіне көшуде, латынға қайта оралу және қазақ тіл мамандары бұл мәселені емлелік принциптермен шешуді байланыстыра ма, жоқ па, соны талқылап жатыр. Қазақ тілі – қазақ мәдениетінің маңызды бөлігі, өйткені ата-бабаларымыздың мәдени мұрасы мен білімі қазақ тілінің тамырында сақталған. Менің айтайын дегенім, Қазақстан тәуелсіз Республика болғалы қазақ мәдениетінің өзегі болып табылатын қазақ тілі кең етек алып, қазақ мәдениетін жақсы жаққа өзгертті. Тәуелсіздігімізге дейін байтақ даламыз ресми түрде Кеңес Одағының құрамында болды. Сол уақыттарда Өзбекстан, Қырғызстан мемлекеттерінің жағдайлары тағдырлас болды. Кеңес Одағы кезінде ең көп таралған тіл орыс тілі болғанын өздеріңіз білетін шығарсыз. Біріншіден, Кеңес Одағы кезінде Қазақстан халқының қырық пайызға жуығы орыстар болды. Бұл Кеңес Одағы кезінде тіліміздің, діліміздің өркендей алмауының себебіне әкелді. Оның үстіне жерімізде көпшілігі орыстар болды және Кеңес Одағы үкіметі негізгі тілімізді, салт-дәстүрін ешкімге таратуға, үйретуге тыйым салды. Нәтижесінде, жаңа саясат көбірек өз мазмұнын көрсете бастады. Зерттеу нәтижесі көрсеткендей, барлық респонденттердің 31 пайызы қазақ тілін пайдаланады, оның білімі «Мен еркін сөйлеймін, оқимын және жазамын» формуласында көрсетілген. Қазақстандық респонденттердің шамамен 71 пайызы қазақ тілінде сөйлей алады, оқи және жаза алады.
