Халық қазынасы – ұрпақ айнасы

Сейтжанова Айгул Бахытовна

Қазақауызәдебиетiнжасаушылар да, оны қастерлепжадындасақтаушылар да, келерұрпақтытәрбиелеудеқұралретiндежұмсаушылар да ақын-жырауларболғанын, оларөздерiнiңжырмаржаныменжастардың сана-сезiмiнтәрбиелепжетiлдiрудеқоғамдықтәрбиешiлердiңрөлiнатқарғанынаңғарамыз.

Қазақтыңұлттықфилософиясының біререкшелiгi – ұлттықбазисiнiңкөшпелiөмiрмен, мал шаруашылығыментығызбайланыстылығы. Тiршiлiктiңтұтқасытөрттүлiкмалдадепұққанқазақмалдыжанменбiрдейсанаған. Екiқазақкездесекетiпамандықсұрасса, “мал-жанаман ба?”—депсұрауы да солпiкiргесаяды. Терiсi мен жүнiнкиiмқыпкиiп, етi мен сүтiназықетiпкүнкөрген, саусасауын, мiнсекөлiкретiндепайдаланғантөрттүлiктi (әсiресе, жылқымалын) қадiрлеп, қастерлеуқазақбаласыүшiнөмiрзаңыболыпесептелген. Өйткенi, малданайрылушыбынжаннанайрылуменбiрдейболған.  “Мал ашуы — жанашуы”, “Малдыныңбетiшарық, малсыздыңкүнiкәрiп”, “Мал баққанғабiтедi”, “Жаманғажанжуымас, жалқауға мал жуымас” деп, ерiнбейеңбекетсеңғана мал табасың, малсызөмiржоқ, күнкөрiсiңқараңдегенойдытүйдiрген. Олзанды да. Себебi, тiршiлiкетудiңбасқатүрiжоқкөшпелiқазақелiүшiн мал бағыпкүнкөру — өмiрсүрудiңнегiзгiтiрегiболыпсаналды. Осығанбайланысты — төрттүлiкмалғаарналғанмақал-мәтел, ертегi-әңгiме, жаңылтпаш, жұмбақтардыңқазақауызәдебиетiндеорасанкөпболуы, мал атауларыныңмолдығы, тiптiсұлуқызды “Ботакөз”, ал батыр, алғыржiгiттi “Нар жiгiт” депатауы, немесебаласын “қозым”, “құлыным”, “ботам” депайналып-толғануы, бiржағынан, ұлттықпсихологияныңтiлдегiкөрiнiсiболыпсаналса, екiншiденфольклорлықшығармалардыңэтнопедагогикадатәрбиеқұралыретiндеқызмететкенiнбайқатады.

Тұрмыс-тiршiлiктiң, еңбек пен кәсiптiңөмiрдегiкөрiнiсiұлттықсалт-дәстүрлерарқылымарапатталатыныкөпкеаян. Ал, қазақхалқыныңсалт-дәстүрiмалмен, көшiп-қонуменбайланыстытуыпдамыған. Наурызтойлары, көшiпкелгенағайынғаерулiкнемесекөшердекөршiлергекөшерлiк беру, биебайлау, сiрне, қымызжинау, малдыңтөлдеуiменбайланыстыуызға, күздiктеқарын-майға, қыстасоғымғашақыру, отқа май құю, келiннiңотқасаларәкелуiт.б. ырым, жол-жоралар, тiптiқыздыңқалыңмалыннемесеердiңқұнын да мал саныменесептеусияқтысалт-дәстүрлердiңхалқымыздыңтұрмыс-тiршiлiгiменбайланыстытуғанындәлелдейдi. Сөйтiп, салт-дәстүрлер, бiржағынан, халықтыңтұрмыс-тiршiлiгiнiңайнасыiспеттiболса, екiншiден, соларқылығасырларбойыөзұрпағынеңбекке, адамгершiлiкке, өнерге, өмiргеикемдеудетәрбиеқұралыретiндепайдаланған.

Халқымыздың сан ғасырлықұрпақтәрбиесiхалықтықсалт-дәстүрлер мен ауызәдебиетiүлгiлерiненегiзделгеннегiзгiқағидалары бар.Ақылдыңкөзiлогикалықдұрысойдажатыр. Логикалықжүйеменойлайбiлу — дұрысжүйелепсөйлейбiлугежетектейтiнжол, сөйлеумәдениетiнiңалғашқыбаспалдағы.

“Тiл мен ойлау — еңбектiңжемiсi. Тiлойдыңсыртқашыққанкөрiнiсi”— депК.Маркстеккеайтпаған. Адамныңбасындақандай ой туса да, егер оны жинақтапқорытып, жүйелеп, лайықтысөзбендәлбереалмаса, олайтушыға да, тыңдаушыға да түсiнiксiз, күңгiрт, көлеңкеболады. Дұрыссөйлейбiлудегенiмiз— дұрысойлайбiлу, ал ол логика мен этнолингвистиканыңбiрлiгiнентуындайды. Тiл — мәдениетпенқатарөсiп, өркендейтiнқоғамдыққұбылыс.

Кемеңгеройдыңиелерi — ұлыданаларкезiндесөзқұдiретiнiңқоғамдағытәрбиелiкмәнiнеерекшекөңiлбөлiпкелгенболатын. Мысалы, Шығыстың классик ақыны Ә. Науаи: “Ас — тұзбендәмдi, су — мұзбендәмдi, ал адамзат — салиқалы, саналысөзiменсәндi”, — десе, француздыңданышпанжазушысы 0.Бальзак: “Сөзөнерi— өнератаулыныңқиыныжәнеқұдiреттiсi”, — дейдi. Осы ойдытереңдеткенұлыақын Абай: “Сөзөнерiдертпентең”, — десе, Л. Н. Толстой: “Сөзұлынәрсе. Сөзбенадамдардыдостастыруға да болады, жауластыруға да болады”,—дейдi.

Ал қарапайымқазақтыңмақал-мәтелдерiнен де осы идеяларөзектiорыналған, Мәселен, “Таппасаңсөздiңжүйесiн, отынаөзiңкүйесiң”, “Аңдамайсөйлегенауырмайөледi”, “Ойнапсөйлесең де, ойлапсөйле”, “Жүйелiсөзжүйесiнтабар” деп, дұрысойлап, дұрыссөйлейбiлудiңүлкенөнерекенiнұрпақбiткенгеүнемiұқтырыпкелдi. Осыныжастардыңзердесiнеұялатудықажетдепұққанқариялар “Көпсөз — күмiс, аз сөз — алтын”, “Ақылдыныңсөзiқысқа, көпкеболарнұсқа”, “Тоқсанауызсөздiңтобықтайтүйiнi бар” деп, философиялық ой топшылаған.

Сөзшең, өнерлiақын, әншiазаматтарғажиын-тойлардатөрденорынберiп, қошеметкөрсеткен. Сөзбастағаншешендiқолбастағанбатырмен пара-пар санаған. Жастардышешендiкке, сөзөнерiнеүйретуүшiнәке-шешелерi, аталары мен әжелерiоларғамақал-мәтел, жұмбақ, жаңылтпаш, терме, өлең-жыржаттатыпүйреткен. Ойын-тойдақыз бен жiгiттербiр-екiауызөлеңменқағысып, айтысудыәдеткеайналдырған. Солайтыстүрлерiненжеңiспенкөзгетүскенақындардыкөтермелеп, бүкiлауылдың, рудың, елдiңатынанұлыдүбiртойлардасөзсайысынақосып, жеңгенақындардыкөтермелеп, атмiнгiзiп, шапанжапқан. Немесеекiелдiң дау-шарларынсөзтапқышақылдыадамдарғажүгiнiпшешкiзген. Сөйтiп, тапқыройлышешендергеүлкенқұрметкөрсеткен. “Тiлдiңмайынтамызып, сөздiңбалынағызып, қасшешендерсөзайтар”, “Көпiшiндесөйлеген — көсемдердiңбелгiсi, ойғасалмайсөйлегеншешендердiңбелгiсi”, “Шешенсөзбастар, батыр қолбастар” дегенмақал-мәтелдеросы ойдыдәрiптеуденшыққан.

Соныменқатар, қазақтыңырым, жоралғылары, тыйымсөздерібаланыңтәй-тәйбасқаншағынанзердесінежинала берсе, өміржолындаүлкеназықболарыдаусыз.Ырымдар: Бала дүниегекелгендешілдесуыналыпқою, сойылғанқойдыңкәрі жілігін баланың буындары тез қатайсын деген мақсатта босағаға іліп қою, т.б.Тыйымдар: Бас киімдіжергетастамау, аяқкиімдіжоғарығақоймау, тамақтыңбетінашықтастамау, нандыбаспау – тазалықтыңнышаны. «Қызғақырықүйдентыйым» — қыздараяғынаспанғакөтермеу, қаттыдауысшығарыпкүлмеу,керілмеу -қызбалағаберілерибалытәрбиеніңжелісі.